ตสฺมา ทุมูลเก ทสฺสิตคณนาวเสเนว สพฺพตฺถ สาเธตพฺพาฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘เอเกกํ ปจฺจยํ มูลกํ กาตุน สชฺฌายมคฺเคน คเณตพฺพา’’ติฯ

ปจฺจยานุโลมวณฺณนาฯ

ปฏิจฺจวาโร

ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา

[86-87] ปจฺจยปจฺจนียํ ปน ยสฺมา กุสลปเท น ลพฺภติ กุสลธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน วินา อนุปฺปตฺติโต, ตสฺมา อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ นเหตุปจฺจยาติ เหตุปจฺจยปฏิกฺเขโป เหตุปจฺจยํ วินา อญฺเญน ปจฺจเยน อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ วิจิกิจฺฉาสหคโต อุทฺธจฺจสหคโต โมโหติ อยญฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ สยํ เหตุปจฺจโย โหติ, อญฺญสฺส ปน สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาวา น เหตุปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ ฐเปตฺวา เหตุปจฺจยํ เสเสหิ อตฺตโน อนุรูปปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติฯ อิมินา นเยน สพฺพปจฺจยปฏิกฺเขเปสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อเหตุกํ วิปากาพฺยากตนฺติ อิทํ รูปสมุฏฺฐาปกวเสเนว เวทิตพฺพํฯ อญฺเญสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโยฯ

[88] นอธิปติปจฺจเย กามํ อธิปติปิ อตฺตนา สทฺธิํ ทุติยสฺส อธิปติโน อภาวา นอธิปติปจฺจยํ ลภติ, ยถา ปน วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต โมโห อเหตุโก, น ตถา อธิปตโย เอว นิราธิปติฯ ฉนฺทาทีสุ ปน อญฺญตรํ อธิปติํ อกตฺวา กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติกาเล สพฺเพปิ กุสลาทโย นิราธิปติโนฯ ตสฺมา โมหํ วิย วิสุํ อธิปติมตฺตเมว อนุทฺธริตฺวา สพฺพสงฺคาหิกวเสน เอสา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทิกา เทสนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

[89] นานนฺตรนสมนนฺตเรสุ นารมฺมเณ วิย รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติฯ สหชาตปจฺจโย ปริหีโนฯ ยถา เจส, ตถา นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยาปิฯ กิํ การณา? เอเตหิ วินา กสฺสจิ อนุปฺปตฺติโตฯ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยปิ หิ ปจฺจกฺขาย เอโกปิ รูปารูปธมฺโม นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เต ปริหีนาฯ

[90] นอญฺญมญฺญปจฺจยวิภงฺเค ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปนฺติ หทยวตฺถุวชฺชํ เวทิตพฺพํฯ

[91] นอุปนิสฺสยปจฺจยวิภงฺเค รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ, ตญฺหิ อุปนิสฺสยํ น ลภติฯ อรูปํ ปน กิญฺจาปิ อารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเย น ลเภยฺย, อนนฺตรูปนิสฺสยมุตฺตกํ ปน นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติฯ

[92] นปุเรชาเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปนฺติ ปญฺจโวการวเสน วุตฺตํฯ

[93] นปจฺฉาชาตปจฺจยาติ เอตฺถ สหชาตปุเรชาตปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา สหชาตปจฺจยสทิสา เอตฺถ ปาฬิ, สา นอธิปติปจฺจเย วิตฺถาริตาติ อิธ สงฺขิตฺตาฯ นาเสวนปจฺจเย กุสลากุสลา ปฐมชวนวเสน เวทิตพฺพา, ตถา กิริยาพฺยากตํฯ ปาฬิ ปน อิธาปิ นอธิปติปจฺจเย วิตฺถาริตวเสน เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห – ‘‘นปจฺฉาชาตปจฺจยมฺปิ นาเสวนปจฺจยมฺปิ นาธิปติปจฺจยสทิส’’นฺติฯ

[94-97] นกมฺมปจฺจเย วิปากเจตนา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ ลภตีติ น คหิตาฯ นาหารปจฺจเย เอกจฺจํ รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ, ตถา นอินฺทฺริยปจฺจเยฯ

[98] นฌานปจฺจเย ปญฺจวิญฺญาณธมฺมา เจว เอกจฺจญฺจ รูปํ ปจฺจยุปฺปนฺนํฯ ปญฺจวิญฺญาณสฺมิญฺหิ เวทนา จ จิตฺเตกคฺคตา จ ทุพฺพลตฺตา อุปนิชฺฌานลกฺขณํ น ปาปุณนฺตีติ ฌานปจฺจเย น คหิตาฯ

[99-102] นมคฺคปจฺจเย อเหตุกวิปากกิริยญฺเจว เอกจฺจญฺจ รูปํ ปจฺจยุปฺปนฺนํฯ นสมฺปยุตฺตโนนตฺถิโนวิคเตสุ รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติฯ

[103] นเหตุยา ทฺเวติ เอกมูลกคณนาย ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติฯ

[104] ทุมูลเก นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ เอกนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ พหุคณเนน สทฺธิํ อูนตรคณนสฺส สํสนฺทเน อูนตรคณนวเสน นเหตุยา วิย ทฺวีหิ ภวิตพฺพํฯ

นารมฺมณวเสน ปน อรูปธมฺมานํ ปริหีนตฺตา อพฺยากตํ ปฏิจฺจ รูปาพฺยากตสฺส อุปฺปตฺติํ สนฺธาย ‘‘เอก’’นฺติ วุตฺตํ ฯ สพฺเพสุ เอกเกสุปิ เอเสว นโยฯ ทฺเวติ วุตฺตฏฺฐาเน ปน นเหตุยา ลทฺธวเสน วารทฺวยํ เวทิตพฺพํฯ

[105-106] ติมูลกาทีสุ ปน สพฺเพสุ นารมฺมณปจฺจยสฺส อปริหีนตฺตา เอกเมว วิสฺสชฺชนนฺติ อยํ ปจฺจนีเย นเหตุปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เอกมูลกาทีสุ คณนาฯ

[107-130] นารมฺมณปจฺจยาทโย ปน เอกมูลเก ตาว ปุริเมน สทิสตฺตา อิธาปิ น ทสฺสิตาเยวฯ นารมฺมณปจฺจยวเสน ทุมูลเก นารมฺมณปจฺจยา, นเหตุยา เอกนฺติ นเหตุทุมูลเก วุตฺตเมวฯ นาธิปติยา ปญฺจาติ นารมฺมณปจฺจเย ลทฺธวเสน เวทิตพฺพาติ เอวํ สพฺพสํสนฺทเนสุ อูนตรคณนสฺเสว ปจฺจยสฺส วเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ ยตฺถ ยตฺถ จ นารมฺมณปจฺจโย ปวิสติ, ตตฺถ ตตฺถ รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํฯ นานนฺตรนสมนนฺตรนอญฺญมญฺญนอุปนิสฺสยนาหารนอินฺทฺริยนสมฺปยุตฺตโนนตฺถิโนวิคตปจฺจยานํ ปวิฏฺฐฏฺฐาเนปิ เอเสว นโยฯ นาหารนอินฺทฺริยนฌานนมคฺคปจฺจยา สพฺพตฺถ สทิสวิสฺสชฺชนาฯ นสหชาตาทิจตุกฺกํ อิธาปิ ปริหีนเมวาติ อิทเมตฺถ ลกฺขณํฯ อิมินา ปน ลกฺขเณน สพฺเพสุ ทุมูลกาทีสุ ‘‘อยํ ปจฺจโย มูลํ, อยเมตฺถ ทุมูลโก, อยํ ติมูลโก, อยํ สพฺพมูลโก’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา อูนตรคณนสฺส ปจฺจยสฺส วเสน คณนา เวทิตพฺพาติฯ

ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนาฯ

ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนา

[131-189] อิทานิ อนุโลมปจฺจนีเย คณนํ ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจยา นารมฺมเณ ปญฺจาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เหตาธิปติมคฺคปจฺจเยสุ อนุโลมโต ฐิเตสุ สหชาตาทโย จตฺตาโร สพฺพฏฺฐานิกปจฺจยา, อาหารินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจยา จตฺตาโรติ อิเม อฏฺฐ ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺติฯ เหตุปจฺจยาทิวเสน หิ อุปฺปชฺชมาโน ธมฺโม อิเม อฏฺฐ ปจฺจเย อลภนฺโต นาม นตฺถิฯ อารมฺมณอนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจเยสุ ปน อนุโลมโต ฐิเตสุ อรูปฏฺฐานิกา ปจฺจนีกโต น ลพฺภนฺติฯ น หิ อารมฺมณปจฺจยาทีหิ อุปฺปชฺชมานา อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยาทโย น ลภนฺติฯ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยกมฺมาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยสุ ปน อนุโลมโต ฐิเตสุ จตฺตาโร สพฺพฏฺฐานิกาเยว, ปจฺจนีกโต น ลพฺภนฺติฯ เอเตสญฺหิ ปจฺจยานํ วเสน อุปฺปชฺชมาโน สพฺพฏฺฐานิเก อลภนฺโต นาม นตฺถิฯ ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส อนุโลมโต ฐานํ นาม นตฺถิฯ เอวํ เสเสสุ อนุโลมโต ฐิเตสุ เย จ ลพฺภนฺติ, เย จ น ลพฺภนฺติ, เต สลฺลกฺเขตฺวา สพฺเพสุปิ ทุมูลกาทีสุ นเยสุ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ สํสนฺทเน อูนตรคณนานํเยว วเสน คณนา เวทิตพฺพาติฯ

ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนาฯ

ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนา

[190] อิทานิ ปจฺจนียานุโลเม คณนํ ทสฺเสตุํ นเหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ทฺเวติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เหตุมฺหิ ปจฺจนีกโต ฐิเต ฐเปตฺวา อธิปติํ อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติฯ ปจฺฉาชาโต ปน อนุโลมโต สพฺพตฺเถว น ลพฺภติ, เย นว ปจฺจยา ‘‘อรูปานญฺเญวา’’ติ วุตฺตา, เตสุ ปุเรชาตญฺจ อาเสวนญฺจ ฐเปตฺวา อวเสเสสุ สตฺตสุ ปจฺจนีกโต ฐิเตสุ เสสา อรูปฏฺฐานิกา อนุโลมโต น ลพฺภนฺติฯ โย หิ อารมฺมณาทีหิ นุปฺปชฺชติ, น โส อนนฺตราทโย ลภติฯ ปฏิสนฺธิวิปาโก ปน ปุเรชาตโต, สพฺพวิปาโก จ สทฺธิํ กิริยมโนธาตุยา อาเสวนโต อนุปฺปชฺชมาโนปิ อนนฺตราทโย ลภติ, ตสฺมา ‘‘ปุเรชาตญฺจ อาเสวนญฺจ ฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

ปุเรชาตปจฺฉาชาตอาเสวนวิปากวิปฺปยุตฺเตสุ ปจฺจนีกโต ฐิเตสุ เอกํ ฐเปตฺวา อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติฯ กมฺมปจฺจเย ปจฺจนีกโต ฐิเต ฐเปตฺวา วิปากปจฺจยํ อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติฯ อาหารินฺทฺริเยสุ ปจฺจนีกโต ฐิเตสุ ฐเปตฺวา สพฺพฏฺฐานิเก เจว อญฺญมญฺญกมฺมาหารินฺทฺริยปจฺจเย จ อวเสสา อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ, อิตเร ยุชฺชมานกวเสน ลพฺภนฺติฯ ฌานปจฺจเย ปจฺจนีกโต ฐิเตฯ