ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมานุโลมํ นามฯ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยานุโลมํ นามฯ

ตตฺถ เหฏฺฐา อฏฺฐกถายํ ‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อิธ ปน อยํ คาถา ตสฺมิํ ธมฺมานุโลเม ปจฺจยานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺฐกถาคาถาย ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปโนกาเส ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยานุโลเม เอเต ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐานาทโย ‘‘ฉ นยา สุคมฺภีรา’’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตสุ อนุโลเม ติกปฏฺฐาเน กุสลตฺติกมตฺตสฺเสว วเสน อยํ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโตฯ เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺฐาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตาฯ ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํฯ ‘‘ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมิํ ปจฺจยานุโลเม ฉปิ เอเต ปฏฺฐานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ ปฏฺฐานํ วณฺณยนฺตานญฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติฯ

2. ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา

[42-44] อิทานิ ปจฺจนียํ โหติฯ ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย น เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อนุโลมปุจฺฉาหิ สมปฺปมาโณว ปุจฺฉาปริจฺเฉโทฯ เตเนเวตฺถ ‘‘ยถา อนุโลเม เหตุปจฺจโย วิตฺถาริโต, เอวํ ปจฺจนีเยปิ นเหตุปจฺจโย วิตฺถาเรตพฺโพ’’ติ วตฺวา ปุน ปริโยสาเน ‘‘ยถา อนุโลเม เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, จตุมูลกํ ยาว เตวีสติมูลกํ, เอวํ ปจฺจนีเยปิ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตวีสติมูลกนฺติ อิทญฺเจตฺถ ทุมูลกํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริโยสาเน ปน สพฺพมูลกํ จตุวีสติมูลกมฺปิ โหติเยวฯ ตํ สพฺพํ สงฺขิตฺตเมวาติฯ

ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถาปิ ทฺเว ปจฺจนียานิ – ธมฺมปจฺจนียญฺจ ปจฺจยปจฺจนียญฺจฯ ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘น กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม’’ติ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปจฺจนียํ นามฯ ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยปจฺจนียํ นามฯ ตตฺถ เหฏฺฐา อฏฺฐกถายํ ‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺฐกถาคาถาย ธมฺมปจฺจนีเย ติกปฏฺฐานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปโนกาเส น เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยปจฺจนีเย เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺฐานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เตสุ อนุโลมติกปฏฺฐาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺส วเสน อยํ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโตฯ เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺฐาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตาฯ ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํฯ ‘‘ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมิํ ปจฺจยปจฺจนีเย ฉปิ เอเต ปฏฺฐานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ ปฏฺฐานํ วณฺณยนฺตานญฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติฯ

3. อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา

[45-48] อิทานิ อนุโลมปจฺจนียํ โหติฯ ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา…เป.… เหตุปจฺจยา นอวิคตปจฺจยา’’ติ เหตุปทสฺส เสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกเกน สทฺธิํ โยชนาวเสน เหตุปทาทิเก เอกมูลเก เตวีสติ อนุโลมปจฺจนียานิฯ เตสุ เอเกกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา สตฺตวีสาธิกานิ เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ โหนฺติฯ