เมนู

โส หิ เอกนฺเตน อรูปํ หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย โหติ; เอกนฺเตน ปน อรูปธมฺโมว หุตฺวา รูปารูปานํ ปจฺจโยปิ อตฺถิฯ กตโร ปเนโสติ? เหตุกมฺมวิปากฌานมคฺควเสน ปญฺจวิโธฯ โส หิ สพฺโพปิ เอกนฺเตน อรูปเมว หุตฺวา รูปธมฺมานํ อรูปธมฺมานมฺปิ ปจฺจโย โหติฯ เอกนฺเตน ปน รูปารูปเมว หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ นตฺถิ, อรูปสฺเสว ปน โหติฯ กตโร ปเนโสติ? อารมฺมณปจฺจโย เจว อุปนิสฺสยปจฺจโย จฯ อิทญฺหิ ทฺวยํ เอกนฺเตน รูปารูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย โหติฯ เอกนฺเตน รูปารูปเมว หุตฺวา ปน รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ อตฺถิฯ กตโร ปเนโสติ? อธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอาหารอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นววิโธฯ โส หิ สพฺโพปิ เอกนฺเตน รูปารูปเมว หุตฺวา รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ รูปํ รูปสฺสาติอาทิวิกปฺปโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ภวเภทโตติ อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ปญฺจโวการภเว ตาว น โกจิ ปจฺจโย น ลพฺภติ นามฯ จตุโวการภเว ปน ตโย ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเย อปเนตฺวา เสสา เอกวีสติเมว ลพฺภนฺติฯ เอกโวการภเว สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยกมฺมอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺเตว ลพฺภนฺติฯ พาหิเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูเป สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ปญฺเจว ลพฺภนฺตีติ เอวเมตฺถ ภวเภทโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

ปจฺจยนิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุจฺฉาวาโร

1. ปจฺจยานุโลมวณฺณนา

เอวํ อนุโลมปฏฺฐานาทีสุ ติกปฏฺฐานาทิวเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานสโมธาเน ปฏฺฐานมหาปกรเณ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา เอตํ ติกปฏฺฐานํ, ทุกปฏฺฐานํ…เป.… ทุกทุกปฏฺฐานนฺติ วุตฺตํฯ เต อนามสิตฺวา เยสํ ปจฺจยานํ วเสน เต ติกาทโย วิภตฺตา, เต ปจฺจเย เอว ตาว อิมินา มาติกานิกฺเขปปจฺจยวิภงฺคสงฺขาเตน วาเรน อุทฺเทสโต จ นิทฺเทสโต จ ทสฺเสตฺวา, อิทานิ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา เอตํ ติกปฏฺฐานํ, ทุกปฏฺฐานํ…เป.… ทุกทุกปฏฺฐานนฺติ วุตฺตํฯ

เต ติกาทโย อิเมสํ ปจฺจยานํ วเสน วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ เอเกกํ ติกทุกํ นิสฺสาย สตฺตหิ มหาวาเรหิ เทสนา กตาฯ เตสํ อิมานิ นามานิ – ปฏิจฺจวาโร, สหชาตวาโร, ปจฺจยวาโร, นิสฺสยวาโร, สํสฏฺฐวาโร, สมฺปยุตฺตวาโร, ปญฺหาวาโรติฯ

ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ ปฏิจฺจาภิธานวเสน วุตฺโต ปฏิจฺจวาโร นามฯ กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สหชาตาภิธานวเสน วุตฺโต สหชาตวาโร นามฯ โส ปุริเมน ปฏิจฺจวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณฯ ปฏิจฺจาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปฐโม วุตฺโต, สหชาตาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโยฯ ทฺวีสุปิ เจเตสุ รูปารูปธมฺมวเสน ปจฺจยา เจว ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา จ เวทิตพฺพาฯ เต จ โข สหชาตาว, น ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ลพฺภนฺติฯ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ ปจฺจยาภิธานวเสน วุตฺโต ปน ปจฺจยวาโร นามฯ โสปิ ปุริมวารทฺวยํ วิย รูปารูปธมฺมวเสเนว เวทิตพฺโพฯ ปจฺจโย ปเนตฺถ ปุเรชาโตปิ ลพฺภติฯ อยมสฺส ปุริมวารทฺวยโต วิเสโสฯ ตทนนฺตโร ‘‘กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ นิสฺสยาภิธานวเสน วุตฺโต นิสฺสยวาโร นามฯ โส ปุริเมน ปจฺจยวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณฯ ปจฺจยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปฐโม วุตฺโต, นิสฺสยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโยฯ ตโต ปรํ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโฐ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สํสฏฺฐาภิธานวเสน วุตฺโต สํสฏฺฐวาโร นามฯ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน วุตฺโต สมฺปยุตฺตวาโร นามฯ โส ปุริเมน สํสฏฺฐวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณฯ สํสฏฺฐาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปฐโม วุตฺโต, สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน ทุติโยฯ ทฺวีสุปิ เจเตสุ อรูปธมฺมวเสเนว ปจฺจยา ปจฺจยุปฺปนฺนา จ เวทิตพฺพาฯ สตฺตมวาเร ปน ยสฺมา ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน เต เต ปญฺเห อุทฺธริตฺวา ปุน ‘‘กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นเยน สพฺเพปิ เต ปญฺหา นิชฺชฏา นิคฺคุมฺพา จ กตฺวา วิภตฺตา, ตสฺมา โส วาโร ปญฺหานํ สาธุกํ วิภตฺตตฺตา ปญฺหาวาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คโตฯ รูปารูปธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ ปจฺจยาปิ ปจฺจยุปฺปนฺนาปิ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ โย ตาว เอส สพฺพปฐโม ปฏิจฺจวาโร นาม, โส อุทฺเทสโต นิทฺเทสโต จ ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ อุทฺเทสวาโร ปฐโม, ปุจฺฉาวาโรติปิ วุจฺจติฯ ปณฺณตฺติวาโรติปิ ตสฺเสว นามํฯ โส หิ กุสลาทโย ปฏิจฺจ กุสลาทีนํ เหตุปจฺจยาทีนํ วเสน อุทฺทิฏฺฐตฺตา อุทฺเทสวาโร, กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปุจฺฉิตตฺตา ปุจฺฉาวาโร, กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปญฺญาปิตตฺตา ปณฺณตฺติวาโรติปิ วุตฺโตฯ

[25-34] ตตฺถ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยาติ ปริกปฺปปุจฺฉาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา, กิํ โส กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สิยาติ อถ วา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย, โส เหตุปจฺจยา สิยาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ตตฺถ ปฏีติ สทิสตฺเถ วตฺตติฯ สทิสปุคฺคโล หิ ปฏิปุคฺคโล, สทิสภาโค จ ปฏิภาโคติ วุจฺจติฯ อิจฺจาติ คมนุสฺสุกฺกวจนเมตํฯ อุภยํ เอกโต กตฺวา ปฏิจฺจาติ ปฏิคนฺตฺวา สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวา, เตน สทฺธิํ เอกโต อุปฺปตฺติภาวํ อุปคนฺตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ กุสโล ธมฺโมติ เอวํ สหุปฺปตฺติภาเวน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยาติ ปุจฺฉติฯ อถ วา ปฏิจฺจาติ ปจฺจยํ กตฺวาฯ ตํ ปน ปจฺจยกรณํ ปุเรชาเตปิ ปจฺจเย ลพฺภติ สหชาเตปิฯ อิธ สหชาตํ อธิปฺเปตํฯ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโลติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ สหชาตวเสน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล นตฺถิ, อิมสฺมิํ ปน ปุจฺฉาวาเร ยมฺปิ วิสฺสชฺชิยมานํ อตฺถโต ลพฺภติ, ยมฺปิ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ ปุจฺฉาวเสน อุทฺธฏํฯ ปรโต ปน วิสฺสชฺชเน ยํ น ลพฺภติ, ตํ ปหาย ยํ ลพฺภติ, ตเทว วิสฺสชฺชิตํฯ

เอวเมตฺถ ปุจฺฉานํ อตฺถญฺเจว ปุจฺฉาคติญฺจ ญตฺวา อิทานิ คณนวเสน ปุจฺฉาปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ

เอตฺถ หิ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ กุสลปทํ อาทิํ กตฺวา กุสลากุสลาพฺยากตนฺตา ติสฺโส ปุจฺฉา, ปุน ตเทวาทิํ กตฺวา กุสลาพฺยากตาทิวเสน ทุกปฺปเภทนฺตา ติสฺโส, ปุน ตเทวาทิํ กตฺวา ติกนฺตา จ เอกา, เอวํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลาทิกา สตฺต ปุจฺฉา, ตถา อกุสลาทิกา, ตถา อพฺยากตาทิกา, ตถา กุสลาพฺยากตาทิกา, อกุสลาพฺยากตาทิกา, กุสลากุสลาทิกา, กุสลากุสลาพฺยากตาทิกาติ สพฺพาปิ สตฺตนฺนํ สตฺตกานํ วเสน กุสลตฺติกํ นิสฺสาย เหตุปจฺจเย เอกูนปญฺญาสํ ปุจฺฉาฯ

ตตฺถ เอกมูลกาวสานา นว, เอกมูลทุกาวสานา นว, เอกมูลติกาวสานา ติสฺโส, ทุกมูลเอกาวสานา นว, ทุกมูลทุกาวสานา นว, ทุกมูลติกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลเอกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลทุกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลติกาวสานา เอกาติ เอวเมตา มูลวเสนาปิ เวทิตพฺพาฯ ยถา จ เหตุปจฺจเย เอกูนปญฺญาสํ, อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ ตเถวาติ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ –

สหสฺสเมกญฺจ สตํ, ฉสตฺตติ ปุนาปรา;

ปุจฺฉา สมฺปิณฺฑิตา โหนฺติ, นยมฺหิ เอกมูลเกฯ

[35-36] ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติ ทุมูลกนโย อารทฺโธฯ ตตฺถ เหตารมฺมณทุโก…เป.… เหตุอวิคตทุโกติ เหตุปจฺจเยน สทฺธิํ เตวีสติ ทุกา โหนฺติฯ เตสุ เหตุปจฺจเย วิย เหตารมฺมณทุเกปิ เอกูนปญฺญาสํ ปุจฺฉา, ตาสุ ปาฬิยํ ทฺเวเยว ทสฺสิตาฯ ยถา จ เหตารมฺมณทุเก เอกูนปญฺญาสํ ตถา เหตาธิปติทุกาทีสุปิฯ ตตฺถ ปฐมปุจฺฉาวเสน เหตาธิปติทุโก, เหตานนฺตรทุโก, เหตุสมนนฺตรทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก ทสฺเสตฺวา ปริโยสาเน เหตุอวิคตทุโก ทสฺสิโต, เสสํ สงฺขิตฺตํฯ ปุจฺฉาปริจฺเฉโท ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพฯ

สหสฺสเมกญฺจ สตํ, สตฺตวีสติเมว จ;

ทุเกสุ เตวีสติยา, ปุจฺฉา โหนฺติ ทุมูลเกฯ

[37] ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ติมูลกนโย อารทฺโธฯ ตตฺถ เหตารมฺมณทุเกน สทฺธิํ อธิปติปจฺจยาทีสุ พาวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน พาวีสติ ติกา โหนฺติฯ เตสุ ปฐมปุจฺฉาวเสน ปฐมตฺติกญฺจ ทุติยตฺติกญฺจ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานติโก ทสฺสิโต, เสสํ สงฺขิตฺตํฯ

ยถา ปน ทุเกสุ, เอวํ ติเกสุปิ เอกเมกสฺมิํ ติเก เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา สพฺเพสุปิ พาวีสติยา ติเกสุ –

สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ, อฏฺฐสตฺตติเมว จ;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ติกมูลเกฯ

[38] ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยาติ จตุมูลกนโย อารทฺโธฯ ตตฺถ ปฐมตฺติเกน สทฺธิํ อนนฺตรปจฺจยาทีสุ เอกวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกวีสติ จตุกฺกา โหนฺติฯ เตสุ ทฺเว จตุกฺเก ทสฺเสตฺวา เสสํ สงฺขิตฺตํฯ อิธาปิ เอกเมกสฺมิํ จตุกฺเก เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา สพฺเพสุปิ เอกวีสติยา จตุกฺเกสุ –

สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ, เอกูนติํส ปุนาปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ จตุมูลเกฯ

ตโต ปรํ ปญฺจมูลกํ อาทิํ กตฺวา ยาว สพฺพมูลกา เทสนา กตา, ตํ สพฺพํ สงฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตญฺจ อุปริ วตฺตพฺพญฺจ เอกโต กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, จตุมูลกํ, ปญฺจมูลกํ, สพฺพมูลกํ อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ นโย ทสฺสิโตฯ ตตฺถ เอกมูลกาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมวฯ ปญฺจมูลเก ปน ปฐมจตุกฺเกน สทฺธิํ สมนนฺตรปจฺจยาทีสุ สมวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สมวีสติ ปญฺจกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ นว ปุจฺฉานํ, อสีติ จ ปุนาปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ปญฺจมูลเกฯ

ฉมูลเก ปฐมปญฺจเกน สทฺธิํ สหชาตปจฺจยาทีสุ เอกูนวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกูนวีสติ ฉกฺกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ นว ปุจฺฉานํ, เอกติํส ตโตปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ฉกฺกมูลเกฯ

สตฺตมูลเก ปฐมฉกฺเกน สทฺธิํ อญฺญมญฺญปจฺจยาทีสุ อฏฺฐารสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน อฏฺฐารส สตฺตกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ อฏฺฐ ปุจฺฉานํ, ทฺวาสีติ จ ตโตปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ สตฺตมูลเกฯ

อฏฺฐมูลเก ปฐมสตฺตเกน สทฺธิํ นิสฺสยปจฺจยาทีสุ สตฺตรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สตฺตรส อฏฺฐกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ อฏฺฐ ปุจฺฉานํ, เตตฺติํสา จ ตโตปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ อฏฺฐมูลเกฯ

นวมูลเก ปฐมอฏฺฐเกน สทฺธิํ อุปนิสฺสยปจฺจยาทีสุ โสฬสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน โสฬส นวกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ สตฺต ปุจฺฉานํ, จตุราสีติ ตโตปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ นวมูลเกฯ

ทสมูลเก ปฐมนวเกน สทฺธิํ ปุเรชาตปจฺจยาทีสุ ปนฺนรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปนฺนรส ทสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ สตฺต ปุจฺฉานํ, ปญฺจติํส ตโตปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ทสมูลเกฯ

เอกาทสมูลเก ปฐมทสเกน สทฺธิํ ปจฺฉาชาตปจฺจยาทีสุ จุทฺทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จุทฺทส เอกาทสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

ฉ สตานิ จ ปุจฺฉานํ, ฉฬาสีติ ตโตปรา;

นยมฺหิ ปุจฺฉา คณิตา, เอกาทสกมูลเกฯ

ทฺวาทสมูลเก ปฐมเอกาทสเกน สทฺธิํ อาเสวนปจฺจยาทีสุ เตรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เตรส ทฺวาทสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ จ ปุจฺฉานํ, สตฺตติํส ตโตปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ทฺวาทสมูลเกฯ

เตรสมูลเก ปฐมทฺวาทสเกน สทฺธิํ กมฺมปจฺจยาทีสุ ทฺวาทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทฺวาทส เตรสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ ปญฺจ ปุจฺฉานํ, อฏฺฐาสีติ ปุนาปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย เตรสมูลเกฯ

จุทฺทสมูลเก ปฐมเตรสเกน สทฺธิํ วิปากปจฺจยาทีสุ เอกาทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกาทส จุทฺทสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ ปญฺจ ปุจฺฉานํ, ติํส จาถ นวาปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย จุทฺทสมูลเกฯ

ปนฺนรสมูลเก ปฐมจุทฺทสเกน สทฺธิํ อาหารปจฺจยาทีสุ ทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทส ปนฺนรสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ จตฺตาริ ปุจฺฉานํ, นวุติ จ ตโตปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ปนฺนรสมูลเกฯ

โสฬสมูลเก ปฐมปนฺนรสเกน สทฺธิํ อินฺทฺริยปจฺจยาทีสุ นวสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน นว โสฬสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ จตฺตาริ จตฺตา-ลีเสกา เจว ปุนาปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย โสฬสมูลเกฯ

สตฺตรสมูลเก ปฐมโสฬสเกน สทฺธิํ ฌานปจฺจยาทีสุ อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน อฏฺฐ สตฺตรสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ, นวุติ ทฺเว ปุนาปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย สตฺตรสมูลเกฯ

อฏฺฐารสมูลเก ปฐมสตฺตรสเกน สทฺธิํ มคฺคปจฺจยาทีสุ สตฺตสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สตฺต อฏฺฐารสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ, เตจตฺตารีสเมว จ;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย อฏฺฐารสมูลเกฯ

เอกูนวีสติมูลเก ปฐมอฏฺฐารสเกน สทฺธิํ สมฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ฉสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ฉ เอกูนวีสติกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

ทฺเว สตา นวุติ เจว, จตสฺโส จ ปุนาปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย เอกูนวีสติเกฯ

วีสติมูลเก ปฐมเอกูนวีสติเกน สทฺธิํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ปญฺจสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปญฺจวีสติกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

ทฺเว สตา โหนฺติ ปุจฺฉานํ, จตฺตาลีสา จ ปญฺจ จ;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย วีสติมูลเกฯ

เอกวีสติมูลเก ปฐมวีสติเกน สทฺธิํ อตฺถิปจฺจยาทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จตฺตาโร เอกวีสติกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

สตํ ฉนวุติ เจว, ปุจฺฉา โหนฺติ สมฺปิณฺฑิตา;

คณิตา ลกฺขณญฺญูหิ, เอกวีสติเก นเยฯ

ทฺวาวีสติมูลเก ปฐมเอกวีสติเกน สทฺธิํ นตฺถิปจฺจยาทีสุ ตีสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ตโย ทฺวาวีสติกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

จตฺตาลีสาธิกํ สตํ, สตฺต เจว ปุนาปรา;

ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ทฺวาวีสติมูลเกฯ

เตวีสติมูลเก ปฐมทฺวาวีสติเกน สทฺธิํ ทฺวีสุ วิคตาวิคตปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทฺเว เตวีสติกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –

อฏฺฐนวุติเมวิธ, ปุจฺฉา คณนโต มตา;

นยมฺหิ เตวีสติเม, เตวีสติกมูลเกฯ

จตุวีสติมูลโก ปน สพฺพปจฺจยานํ สโมธานวเสน เวทิตพฺโพ, เตเนว สพฺพมูลโกติ วุตฺโตฯ ตตฺถ เอกูนปญฺญาสเมว ปุจฺฉา โหนฺตีติ สพฺพาเปตา เหตุปจฺจยปทเมว คเหตฺวา เอกมูลกาทีนํ สพฺพมูลกปริโยสานานํ วเสน สตฺถารา เทวปริสติ วิตฺถารโต วิภตฺตา ปุจฺฉา อิธ สงฺเขเปน ทสฺสิตาฯ

ตาสํ ปน สพฺพาสมฺปิ อยํ คณนปิณฺโฑ – เอกมูลกนยสฺมิญฺหิ เอกาทส สตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา อาคตาฯ เหตุปจฺจยนเย เตเนว มูลเกน เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา อิมสฺมิํ เหตุปจฺจยมูลเก คเหตพฺพา, เสสา เสสปจฺจยมูลเกสุ ปกฺขิปิตพฺพาฯ ทุมูลเก สตฺตวีสานิ เอกาทส สตานิ, ติมูลเก สหสฺสํ อฏฺฐสตฺตติ จ, จตุมูลเก สหสฺสํ เอกูนติํสญฺจ, ปญฺจมูลเก อสีตาธิกานิ นว สตานิ, ฉมูลเก เอกติํสานิ นว สตานิ, สตฺตมูลเก ทฺวาสีตานิ อฏฺฐ สตานิ, อฏฺฐมูลเก เตตฺติํสานิ อฏฺฐ สตานิ, นวมูลเก จตุราสีตานิ สตฺต สตานิ, ทสมูลเก ปญฺจติํสานิ สตฺต สตานิ, เอกาทสมูลเก ฉาสีตานิ ฉ สตานิ, ทฺวาทสมูลเก สตฺตติํสานิ ฉ สตานิ, เตรสมูลเก อฏฺฐาสีตานิ ปญฺจ สตานิ, จุทฺทสมูลเก เอกูนจตฺตาลีสานิ ปญฺจ สตานิ, ปนฺนรสมูลเก นวุตานิ จตฺตาริ สตานิ, โสฬสมูลเก เอกจตฺตาลีสานิ จตฺตาริ สตฺตานิ, สตฺตรสมูลเก ทฺวานวุตานิ ตีณิ สตานิ, อฏฺฐารสมูลเก เตจตฺตาลีสานิ ตีณิ สตานิ, เอกูนวีสติมูลเก จตุนวุตานิ ทฺเว สตานิ, วีสติมูลเก ปญฺจจตฺตาลีสานิ ทฺเว สตานิ, เอกวีสติมูลเก ฉนวุติสตํ, ทฺวาวีสติมูลเก สตฺตจตฺตาลีสสตํ, เตวีสติมูลเก อฏฺฐนวุติ, สพฺพมูลเก เอกูนปญฺญาสาติ เอวํ เหตุปทํ อาทิํ กตฺวา วิภตฺเตสุ เอกมูลกาทีสุ –

จุทฺทเสว สหสฺสานิ, ปุน สตฺต สตานิ จ;

ปุจฺฉา เหตุปทสฺเสว, เอกมูลาทิเภทโตติฯ

[39-40] เอวํ เหตุปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เอกมูลกโต ปฏฺฐาย ยาว สพฺพมูลกนยา ปุจฺฉาเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ เอตฺตาวตา อารมฺมณปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เหตุปจฺจยปริโยสาโน เอกมูลกนโย ทสฺสิโตฯ ตโต ปรํ อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ทุกมูลกํ อารทฺธํฯ ตตฺถ อิมํ ปฐมทุกญฺเจว อารมฺมณาวิคตทุกญฺจ ทสฺเสตฺวา เสสํ สงฺขิตฺตํฯ อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ อยํ โอสานทุโกปิ น ทสฺสิโตฯ สเจ ปน กตฺถจิ วาจนามคฺเค สนฺทิสฺสติ, สฺเวว วาจนามคฺโค คเหตพฺโพฯ ตโต ปรํ อารมฺมณปจฺจยวเสน ติกมูลกาทโย อทสฺเสตฺวาว อธิปติปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เอกกาทโย ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยา, อนนฺตรปจฺจยา, สมนนฺตรปจฺจยา, สหชาตปจฺจยา, อญฺญมญฺญปจฺจยาติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ เอกมูลกวเสน วา สพฺพมูลกวเสน วา เวทิตพฺพํฯ

[41] ตโต ปรํ อวิคตปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา ทุมูลกเมว ทสฺเสตุํ – อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อวิคตเหตุทุโก, อวิคตารมฺมณทุโก, อวิคตาธิปติทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก วตฺวา ปริโยสาเน จ อวิคตวิคตทุโก เอโก ทุโก ทสฺสิโตฯ ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว ติมูลกํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา’’ติ เอวํ ปฏิปาฏิยา ตโย ติเก วตฺวา ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา วิคตปจฺจยา’’ติ ปริโยสานตฺติโก วุตฺโตฯ ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว จตุมูลกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา’’ติ ทฺเว จตุกฺเก วตฺวา ‘‘วิคตปจฺจยา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ฐปิตํ, เสสํ สพฺพํ สงฺขิตฺตํฯ ตสฺส สงฺขิตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, สพฺพมูลกํ อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตสฺมา ยถา เหตุปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เหตุอาทิปทวเสน เอกมูลเก เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา…เป.… สพฺพมูลเก เอกูนปญฺญาสํ, เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอกเมกํ อาทิํ กตฺวา อารมฺมณาทิปทวเสน เอกเมกสฺส ปทสฺส เอกมูลเก เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา…เป.… สพฺพมูลเก เอกูนปญฺญาสาติ เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกาทิเภเท สตฺตสตาธิกานิ จุทฺทส ปุจฺฉา สหสฺสานิ โหนฺติฯ ตาสํ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อยํ คณนปริจฺเฉโท –

ทฺวาปญฺญาสสหสฺสาน-ฏฺฐสตานิ ตีณิ สตสหสฺสานิ;

กุสลตฺติกสฺส ปุจฺฉา, อนุโลมนยมฺหิ สุวิภตฺตาฯ

ยถา จ กุสลตฺติกสฺส, เอวํ เวทนาตฺติกาทีนมฺปีติ สพฺเพสุปิ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ –

เอกสฏฺฐิสหสฺสานิ, ฉ สตานิ สตฺตสตฺตติ;

สตสหสฺสานิ ปุจฺฉานํ, ติกเภเท ปเภทโตฯ

สงฺขิตฺตา วาจนามคฺเคฯ

ทุเกสุ ปน ‘‘สิยา เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จ, นเหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จาติ เอกเมกสฺมิํ ทุเก เหตุปจฺจยาทีสุ เอกเมกสฺมิํ ปจฺจเย นว ปุจฺฉา โหนฺติฯ ตาสุ เหตุปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เอกมูลเก ทฺเวสตานิ โสฬส จ ปุจฺฉา โหนฺติฯ ตาสุ เหตุปจฺจยสฺเสว อญฺเญน อสมฺมิสฺสา นว ปุจฺฉา คเหตพฺพา, เสสา อฏฺฐ วาเรน คหิตาฯ

ตาสํ ทุกมูลกาทีสุ เตวีสติยา วาเรสุ เอเกกํ นวกํ อปเนตฺวา ยาว สพฺพมูลกา อยํ คณนปริจฺเฉโท – ทุกมูลเก ตาว เอกมูลเก ทสฺสิเตสุ ทฺวีสุ โสฬสาธิเกสุ ปุจฺฉาสเตสุ นว อปเนตฺวา ทฺเวสตานิ สตฺต จ ปุจฺฉา โหนฺติ, ตโต นว อปเนตฺวา ติมูลเก อฏฺฐนวุติสตํฯ

เอวํ ปุริมปุริมโต นว นว อปเนตฺวา จตุมูลเก เอกูนนวุติสตํ, ปญฺจมูลเก อสีติสตํ, ฉมูลเก เอกสตฺตติสตํ, สตฺตมูลเก ทฺวาสฏฺฐิสตํ, อฏฺฐมูลเก เตปณฺณาสสตํ, นวมูลเก จตุจตฺตาลีสสตํ, ทสมูลเก ปญฺจติํสสตํ, เอกาทสมูลเก ฉพฺพีสสตํ, ทฺวาทสมูลเก สตฺตรสาธิกสตํ, เตรสมูลเก อฏฺฐาธิกสตํ, จุทฺทสมูลเก นวนวุติ, ปนฺนรสมูลเก นวุติ, โสฬสมูลเก เอกาสีติ, สตฺตรสมูลเก ทฺวาสตฺตติ, อฏฺฐารสมูลเก เตสฏฺฐิ, เอกูนวีสติมูลเก จตุปญฺญาสํ, วีสติมูลเก ปญฺจจตฺตาลีสํ, เอกวีสติมูลเก ฉตฺติํสํ, ทฺวาวีสติมูลเก สตฺตวีส, เตวีสติมูลเก อฏฺฐารส, สพฺพมูลเก นวาติฯ ยถา ปเนตานิ เหตุปจฺจยวเสน เอกมูลเก โสฬสาธิกานิ ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ…เป.… สพฺพมูลเก นว, เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอกเมกํ อาทิํ กตฺวา อารมฺมณาทิปทวเสน เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลเก โสฬสาธิกานิ ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ…เป.… สพฺพมูลเก นวาติ เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกาทิเภเท ทฺเว ปุจฺฉา สหสฺสานิ สตฺตสตานิ จ ปุจฺฉา โหนฺติฯ ตาสํ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อยํ คณนปริจฺเฉโท –

จตุสฏฺฐิสหสฺสานิ, ปุน อฏฺฐสตานิ จ;

ปุจฺฉา เหตุทุกสฺเสว, อนุโลมนเย มตาฯ

ยถา จ เหตุทุกสฺส, เอวํ สเหตุกทุกาทีนมฺปีติ สพฺพสฺมิมฺปิ ทุกสเต –

สฏฺฐิ สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ จ ตโตปรํ;

อสีติ จ สหสฺสานิ, ปุจฺฉา ทุกสเต วิทูฯ

อยํ ตาว สุทฺธิเก ติกปฏฺฐาเน เจว ทุกปฏฺฐาเน จ ปุจฺฉานํ คณนปริจฺเฉโทฯ

ยํ ปน ตโต ปรํ ทฺวาวีสติ ติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถ ‘‘สิยา เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ เอเกกํ ติกํ ทุกานํ สเตน สเตน สทฺธิํ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ

ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุกสตํ คเหตฺวา ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ ทุกํ ทฺวาวีสติยา ติเกหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ

ยมฺปิ ตโต ปรํ ติเก ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ เอเกกํ ติกํ เสเสหิ เอกวีสติยา ติเกหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ

ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุเก ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ ทุกํ เสเสหิ นวนวุติยา ทุเกหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ตถาคเตน หิ สพฺพมฺเปตํ ปเภทํ ทสฺเสตฺวาว เทวปริสาย ธมฺโม เทสิโต, ธมฺมเสนาปติสฺส ปน เตน ‘‘อชฺช อิทญฺจิทญฺจ เทสิต’’นฺติ สงฺขิปิตฺวา นยทสฺสนมตฺเตเนว เทสนา อกฺขาตาฯ เถเรนาปิ สงฺขิปิตฺวาว วาจนามคฺโค ปวตฺติโต, โส เถเรน ปวตฺติตนเยเนว สงฺคีติกาเล สงฺคหํ อาโรปิโตฯ

ตํ ปนสฺส สงฺเขปนยํ ทสฺเสตุํ ติกญฺจ ปฏฺฐานวรนฺติ อยํ คาถา ฐปิตาฯ ตสฺสตฺโถ – ติกญฺจ ปฏฺฐานวรนฺติ ปวรํ ติกปฏฺฐานญฺจฯ ทุกุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺฐํ ทุกปฏฺฐานญฺจฯ ทุกติกญฺเจวาติ ทุกติกปฏฺฐานญฺจฯ ติกทุกญฺจาติ ติกทุกปฏฺฐานญฺจฯ ติกติกญฺเจวาติ ติกติกปฏฺฐานญฺจฯ ทุกทุกญฺจาติ ทุกทุกปฏฺฐานญฺจฯ ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอเต ติกปฏฺฐานาทโย สุฏฺฐุ คมฺภีรา ฉ นยา อนุโลมมฺหิ เวทิตพฺพาติฯ ตตฺถ ทฺเว อนุโลมานิ – ธมฺมานุโลมญฺจ ปจฺจยานุโลมญฺจฯ

ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมานุโลมํ นามฯ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยานุโลมํ นามฯ

ตตฺถ เหฏฺฐา อฏฺฐกถายํ ‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อิธ ปน อยํ คาถา ตสฺมิํ ธมฺมานุโลเม ปจฺจยานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺฐกถาคาถาย ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปโนกาเส ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยานุโลเม เอเต ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐานาทโย ‘‘ฉ นยา สุคมฺภีรา’’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตสุ อนุโลเม ติกปฏฺฐาเน กุสลตฺติกมตฺตสฺเสว วเสน อยํ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโตฯ เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺฐาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตาฯ ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํฯ ‘‘ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมิํ ปจฺจยานุโลเม ฉปิ เอเต ปฏฺฐานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ ปฏฺฐานํ วณฺณยนฺตานญฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติฯ

2. ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา

[42-44] อิทานิ ปจฺจนียํ โหติฯ ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย น เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อนุโลมปุจฺฉาหิ สมปฺปมาโณว ปุจฺฉาปริจฺเฉโทฯ เตเนเวตฺถ ‘‘ยถา อนุโลเม เหตุปจฺจโย วิตฺถาริโต, เอวํ ปจฺจนีเยปิ นเหตุปจฺจโย วิตฺถาเรตพฺโพ’’ติ วตฺวา ปุน ปริโยสาเน ‘‘ยถา อนุโลเม เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, จตุมูลกํ ยาว เตวีสติมูลกํ, เอวํ ปจฺจนีเยปิ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตวีสติมูลกนฺติ อิทญฺเจตฺถ ทุมูลกํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริโยสาเน ปน สพฺพมูลกํ จตุวีสติมูลกมฺปิ โหติเยวฯ ตํ สพฺพํ สงฺขิตฺตเมวาติฯ