วุตฺตญฺเหตํ ปญฺหาวาเร – ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ อยํ ปน ฌานปจฺจโย สตฺตนฺนํ ฌานงฺคานํ วเสน ฐิโตปิ ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยวเสน จตุธา ภิชฺชติ, ปุน ภูมิวเสน จตุธา; เอกธา, จตุธา, ติธาติ ทฺวาทสธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลฌานงฺคํ ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, ฐเปตฺวา รูปาวจรํ อวเสสํ อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว ฌานปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อกุสเลปิ เอเสว นโยฯ กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, ปฏิสนฺธิยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว กฏตฺตารูปสฺส จ, อารุปฺปวิปากํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว, ยญฺจ อารุปฺเป โลกุตฺตรวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจฯ ปญฺจโวกาเร ปน ตํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺสปิ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ เตภูมกมฺปิ กิริยฌานงฺคํ ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จฯ ยํ ปเนตฺถ อารุปฺเป อุปฺปชฺชติ, ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว ฌานปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

18. มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[18] มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส มคฺคงฺคานีติ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทวชฺเชสุ เสสจิตฺเตสุ อุปฺปนฺนานิ ปญฺญา, วิตกฺโก, สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา, วีริยํ, สติ, สมาธิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวาติ อิมานิ ทฺวาทสงฺคานิฯ มคฺคสฺส ปน เหตุปจฺฉิมกตฺตา อเหตุกจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ น อุทฺธฏานิฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิธาปิ กฏตฺตารูปํ สงฺคหิตเมวฯ วุตฺตญฺเหตํ ปญฺหาวาเร – ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ

อยํ ปน มคฺคปจฺจโย ทฺวาทสนฺนํ มคฺคงฺคานํ วเสน ฐิโตปิ ชาติเภทโต กุสลาทิวเสน จตุธา, กุสลาทีนญฺจ กามาวจราทิภูมิเภทโต ทฺวาทสธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย ฯ เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลมคฺคงฺคํ ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, ฐเปตฺวา รูปาวจรํ อวเสสํ อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโยติ สพฺพํ ฌานปจฺจเย วิย วิตฺถาเรตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

19. สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[19] สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทเส ปาฬิ อุตฺตานตฺถา เอวฯ อยํ ปน สมฺปยุตฺตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต สพฺเพปิ อรูปิโน ขนฺธาฯ ปเภทโต ปเนส ชาติโต กุสลาทีนํ, ภูมิโต จ กามาวจราทีนํ วเสน อเนกธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมเกสุปิ กุสลกฺขนฺเธสุ เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ, ตโย เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนนฺติ เอวํ สพฺเพปิ อญฺญมญฺญํ สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อกุสลวิปากกิริยกฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

20. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[20] วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทเส รูปิโน ธมฺมา อรูปีนนฺติ อิทํ ตาว หทยวตฺถุโน เจว จกฺขุนฺทฺริยาทีนญฺจ วเสน เวทิตพฺพํฯ รูปธมฺเมสุ หิ เอเตเยว ฉ โกฏฺฐาสา อรูปกฺขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติฯ รูปายตนาทโย ปน อารมฺมณธมฺมา กิญฺจาปิ วิปฺปยุตฺตธมฺมา, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา ปน น โหนฺติฯ กิํ การณา? สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโตฯ อรูปิโน หิ ขนฺธา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ อาสงฺกา โหติ – ‘‘กิํ นุ โข เอเต เอเตหิ สมฺปยุตฺตา, อุทาหุ วิปฺปยุตฺตา’’ติฯ อารมฺมณธมฺมา ปน วตฺถุนิสฺสเยน อุปฺปชฺชมานานํ อารมฺมณมตฺตา โหนฺตีติ นตฺถิ เตสุ สมฺปโยคาสงฺกาฯ