เตภูมิกา กิริยเจตนา ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ยา ปเนตฺถ อารุปฺเป อุปฺปชฺชติ, สา อรูปธมฺมานญฺเญว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

14. วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[14] วิปากปจฺจยนิทฺเทเส วิปากา จตฺตาโร ขนฺธาติ ยสฺมา กมฺมสมุฏฺฐานาปิ รูปา วิปากา น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘วิปากา’’ติ วตฺวา ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ อยํ ปาฬิ อรูปธมฺมานญฺเญว วิปากปจฺจยวเสน อาคตาฯ ปญฺหาวาเร ปน ‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตตฺตา จิตฺตสมุฏฺฐานกมฺมสมุฏฺฐานรูปานมฺปิ วิปากปจฺจโย ลพฺภติฯ อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ อยํ ปน วิปากปจฺจโย วิปากภาเวน ชาติโต เอกวิโธ, ภูมิเภทโต กามาวจราทิวเสน จตุธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรรูปาวจรวิปาโก อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานญฺจ วิปากปจฺจโย โหติฯ อรูปาวจรวิปาโก สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญวฯ โลกุตฺตรวิปาโก ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเญว วิปากปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

15. อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[15] อาหารปจฺจยนิทฺเทเส กพฬีกาโร อาหาโรติ จตุสนฺตติสมุฏฺฐาเน รูเป โอชา อาหาโร นามฯ โส ปน ยสฺมา กพฬํ กริตฺวา อชฺโฌหริโตว อาหารกิจฺจํ กโรติ, น พหิ ฐิโต, ตสฺมา อาหาโรติ อวตฺวา ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร’’ติ วุตฺตํฯ กพฬํ กริตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุกตฺตา วา กพฬีกาโรติ นามเมตํ ตสฺสฯ อรูปิโน อาหาราติ ผสฺสเจตนาวิญฺญาณาหารา ฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิธาปิ กมฺมสมุฏฺฐานานิ คหิตาเนวฯ วุตฺตญฺเหตํ ปญฺหาวาเร – ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ

อยํ ปน อาหารปจฺจโย สงฺเขปโต กพฬีกาโร อาหาโร, ผสฺโส, เจตนา, วิญฺญาณนฺติ จตฺตาโรว ธมฺมา โหนฺติฯ ตตฺถ ฐเปตฺวา กพฬีการาหารํ เสสา ตโย อรูปาหารา ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโต จตุธา ภิชฺชนฺติฯ ปุน ภูมิเภเทน กุสโล จตุธา, อกุสโล เอกธา, วิปาโก จตุธา, กิริยา ติธาติ เอวํ อเนกธา ภิชฺชนฺติฯ กพฬีการาหาโร ปน ชาติโต อพฺยากโต, ภูมิโต กามาวจโรวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกาปิ ตโย กุสลาหารา ปญฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย, ฐเปตฺวา ปน รูปาวจรํ อวเสสา อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโยฯ จตุภูมกวิปากาหารา ปน สพฺพตฺถ สมฺปยุตฺตกานํ อาหารปจฺจยา โหนฺติฯ กามาวจรรูปาวจรวิปากา ปเนตฺถ ปญฺจโวกาเร อุปฺปชฺชมานา ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสฺสาปิ อาหารปจฺจยา โหนฺติฯ โลกุตฺตรา ปน จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺเสว, อารุปฺเป อุปฺปนฺนา รูปสฺส ปจฺจยา น โหนฺติฯ

เตภูมกาปิ ตโย กิริยาหารา ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, กามาวจรารูปาวจรา ปน อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย ฯ จตุสนฺตติสมุฏฺฐาโน กพฬีการาหาโร กิญฺจาปิ ‘‘อิมสฺส กายสฺสา’’ติ อวิเสสโต วุตฺโต, วิเสสโต ปนายเมตฺถ อาหารสมุฏฺฐานรูปสฺส ชนโก เจว อนุปาลโก จ หุตฺวา อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, เสสติสนฺตติสมุฏฺฐานสฺส อนุปาลโกว หุตฺวา อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

16. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[16] อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทเส จกฺขุนฺทฺริยนฺติ จกฺขุสงฺขาตํ อินฺทฺริยํฯ อินฺทฺริยปจฺจเยนาติ สยํ ปุเรชาโต หุตฺวา อรูปธมฺมานํ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ โสตินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อรูปิโน อินฺทฺริยาติ เอตฺถ อรูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ สงฺคหิตํฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหิตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ปญฺหาวาเร – ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโยติฯ เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ

อยํ ปน อินฺทฺริยปจฺจโย อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชานํ สมวีสติยา อินฺทฺริยานํ วเสน ฐิโตฯ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ หิ กิญฺจาปิ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทีนํ พีชภูตานิ, กลลาทิกาเล ปน วิชฺชมาเนสุปิ เตสุ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทีนํ อภาวา ตานิ เนว เตสํ, น อญฺเญสํ อินฺทฺริยปจฺจยตํ ผรนฺติฯ อินฺทฺริยปจฺจโย หิ อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ อวินิพฺภุตฺตธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจยตํ อผรนฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตานิ อินฺทฺริยปจฺจยา น โหนฺติฯ เยสํ ปเนตานิ พีชภูตานิ, เตสํ ตานิ สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปกตูปนิสฺสยภาวํ ภชนฺติฯ อิติ อินฺทฺริยปจฺจโย สมวีสติยา อินฺทฺริยานํ วเสน ฐิโตติ เวทิตพฺโพฯ โส ชาติโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปวเสน ปญฺจธา ภิชฺชติฯ ตตฺถ กุสโล ภูมิวเสน จตุธา, อกุสโล กามาวจโรว วิปาโก จตุธาว กิริยาสงฺขาโต ติธา, รูปํ กามาวจรเมวาติ เอวํ อเนกธา ภิชฺชตีติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ