ยํ ปเนตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตํ, ตํ อตฺตนา สทิสเวทนสฺส รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกุสลสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺสาติ อิเมสํ ราสีนํ อาเสวนปจฺจโย โหติฯ รูปาวจรกุสลํ ปน รูปาวจรกุสลสฺเสวฯ อรูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรกุสลสฺเสวฯ อกุสลํ ปน อกุสลสฺเสว อาเสวนปจฺจโย โหติฯ กิริยโต ปน กามาวจรกิริยสงฺขาโต ตาว กามาวจรกิริยสฺเสวฯ โย ปเนตฺถ ญาณสมฺปยุตฺโต, โส อตฺตนา สทิสเวทนสฺส รูปาวจรกิริยสฺส อรูปาวจรกิริยสฺสาติ อิเมสํ ราสีนํ อาเสวนปจฺจโย โหติฯ รูปาวจรกิริยสงฺขาโต ปน รูปาวจรกิริยสฺเสว, อรูปาวจรกิริยสงฺขาโต อรูปาวจรกิริยสฺเสว อาเสวนปจฺจโย โหติฯ วิปาโก ปน เอกธมฺมสฺสาปิ เอกธมฺโมปิ วา โกจิ วิปากสฺส อาเสวนปจฺจโย นตฺถีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

13. กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[13] กมฺมปจฺจยนิทฺเทเส กมฺมนฺติ เจตนากมฺมเมวฯ กฏตฺตา จ รูปานนฺติ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปนฺนรูปานํฯ กมฺมปจฺจเยนาติ อเนกานมฺปิ กปฺปโกฏีนํ มตฺถเก อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺเถน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยนาติ อตฺโถฯ กุสลากุสลญฺหิ กมฺมํ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ผลํ น เทติฯ ยทิ ทเทยฺย, ยํ มนุสฺโส เทวโลกูปคํ กุสลกมฺมํ กโรติ, ตสฺสานุภาเวน ตสฺมิํเยว ขเณ เทโว ภเวยฺยฯ ยสฺมิํ ปน ขเณ ตํ กตํ, ตโต อญฺญสฺมิํ ขเณ อวิชฺชมานมฺปิ เกวลํ กฏตฺตาเยว ทิฏฺเฐว ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ผลํ อุปฺปาเทติ นิรุทฺธาปิ ปุริมสิปฺปาทิกิริยา วิย กาลนฺตเร ปจฺฉิมสิปฺปาทิกิริยายฯ ตสฺมา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยติ วุจฺจติฯ เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานนฺติ ยา กาจิ เจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปมฺปิ คณฺหาติฯ กมฺมปจฺจเยนาติ อิทํ สหชาตเจตนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

กุสลาทีสุ หิ ยา กาจิ สหชาตเจตนา เสสธมฺมานํ จิตฺตปโยคสงฺขาเตน กิริยาภาเวน อุปการิกา โหติฯ ตสฺมา สหชาตกมฺมปจฺจโยติ วุจฺจติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ

อยํ ปน กมฺมปจฺจโย อตฺถโต จตุภูมิกเจตนามตฺตเมวฯ โส หิ ชาติเภทโต กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยาติ จตุธา ภิชฺชติฯ ตตฺถ กุสโล ภูมิโต กามาวจราทิวเสน จตุธา ภิชฺชติฯ อกุสโล เอกธาว วิปาโก จตุธา, กิริยา ติธาวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สหชาตา กามาวจรกุสลเจตนา ปญฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเญว สหชาตกมฺมปจฺจโย โหติฯ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปน อตฺตโน วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ สา จ โข ปญฺจโวกาเรเยว, น อญฺญตฺถฯ สหชาตา รูปาวจรกุสลเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ เอกนฺเตเนว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปน อตฺตโน วิปากานญฺเจว กฏตฺตารูปานญฺจ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อรูปาวจรา ปน โลกุตฺตรา จ สหชาตา กุสลเจตนา ปญฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเญว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปเนสา ทุวิธาปิ อตฺตโน อตฺตโน วิปากกฺขนฺธานญฺเญว นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ สหชาตา อกุสลเจตนา ปญฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ จตุโวกาเร อรูปกฺขนฺธานญฺเญว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปน วิปากกฺขนฺธานญฺเจว กฏตฺตารูปานญฺจ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ

กามาวจรรูปาวจรโต วิปากเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานญฺจ สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อรูปาวจรวิปากเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ โลกุตฺตรวิปากเจตนา ปญฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร อรูปสฺเสว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ

เตภูมิกา กิริยเจตนา ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ยา ปเนตฺถ อารุปฺเป อุปฺปชฺชติ, สา อรูปธมฺมานญฺเญว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

14. วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[14] วิปากปจฺจยนิทฺเทเส วิปากา จตฺตาโร ขนฺธาติ ยสฺมา กมฺมสมุฏฺฐานาปิ รูปา วิปากา น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘วิปากา’’ติ วตฺวา ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ อยํ ปาฬิ อรูปธมฺมานญฺเญว วิปากปจฺจยวเสน อาคตาฯ ปญฺหาวาเร ปน ‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตตฺตา จิตฺตสมุฏฺฐานกมฺมสมุฏฺฐานรูปานมฺปิ วิปากปจฺจโย ลพฺภติฯ อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ อยํ ปน วิปากปจฺจโย วิปากภาเวน ชาติโต เอกวิโธ, ภูมิเภทโต กามาวจราทิวเสน จตุธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรรูปาวจรวิปาโก อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานญฺจ วิปากปจฺจโย โหติฯ อรูปาวจรวิปาโก สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญวฯ โลกุตฺตรวิปาโก ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเญว วิปากปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

15. อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา