ปจฺจยภาโว จสฺส ปเนตฺถ ปริยายวเสน เวทิตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ

อยํ ปน อุปนิสฺสยปจฺจโย นาม สทฺธิํ เอกจฺจาย ปญฺญตฺติยา สพฺเพปิ จตุภูมกธมฺมาฯ วิภาคโต ปน อารมฺมณูปนิสฺสยาทิวเสน ติวิโธ โหติฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปตินา นินฺนานากรโณติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว นานปฺปการเภทโต คเหตพฺโพฯ อนนฺตรูปนิสฺสโย อนนฺตรปจฺจเยน นินฺนานากรโณ, โสปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว นานปฺปการเภทโต เวทิตพฺโพฯ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ เนสํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ปกตูปนิสฺสโย ปน ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยรูปเภทโต ปญฺจวิโธ โหติ, กุสลาทีนํ ปน ภูมิเภทโต อเนกวิโธติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ เตภูมกกุสโล จตุภูมกสฺสาปิ กุสลสฺส อกุสลสฺส วิปากกิริยสฺสาติ จตุนฺนํ ราสีนํ ปกตูปนิสฺสโย โหติฯ โลกุตฺตโร อกุสลสฺเสว น โหติฯ อมฺหากํ อาจริเยน ‘‘โลกุตฺตรธมฺโม นิพฺพตฺติโต’’ติ อิมินา ปน นเยน อญฺเญสํ อกุสลสฺสาปิ โหติฯ ยสฺส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺสาปิ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต อิมินา นเยน โหติเยวฯ อกุสโล สพฺเพสมฺปิ จตุภูมกานํ ขนฺธานํ ปกตูปนิสฺสโย โหติ, ตถา เตภูมกวิปาโกฯ โลกุตฺตรวิปาเก เหฏฺฐิมานิ ตีณิ ผลานิ อกุสลสฺเสว น โหนฺติ, อุปริฏฺฐิมํ กุสลสฺสาปิฯ ปุริมนเยน ปน อญฺเญสํ วา ยสฺส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สนฺตาเน สพฺโพปิ โลกุตฺตรวิปาโก สพฺเพสํ กุสลาทีนํ อรูปกฺขนฺธานํ ปกตูปนิสฺสโย โหติฯ กิริยสงฺขาโตปิ ปกตูปนิสฺสโย จตุภูมกานํ อกุสลาทิขนฺธานํ โหติเยว, ตถา รูปสงฺขาโตฯ สยํ ปน รูปํ อิมสฺมิํ ปฏฺฐานมหาปกรเณ อาคตนเยน อุปนิสฺสยปจฺจยํ น ลภติ, สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน ลภตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

10. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[10] ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทเส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺถ ปุเรชาตํ นาม ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโต ปุริมตรํ ชาตํ ชาติกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติกฺขณปฺปตฺตํฯ จกฺขายตนนฺติอาทิ วตฺถุปุเรชาตวเสน วุตฺตํฯ รูปายตนนฺติอาทิ อารมฺมณปุเรชาตวเสนฯ กิญฺจิกาเล ปุเรชาตปจฺจเยนาติ ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กิญฺจิกาเล น ปุเรชาตปจฺจเยนาติ ปฏิสนฺธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพถาปิ ปญฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร วตฺถุวเสเนวายํ ปาฬิ อาคตา, ปญฺหาวาเร ปน ‘‘อารมฺมณปุเรชาตํ – เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติ อาคตตฺตา มโนทฺวาเรปิ อารมฺมณปุเรชาตํ ลพฺภเตวฯ อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ

อยํ ปน ปุเรชาตปจฺจโย สุทฺธรูปเมว โหติฯ ตญฺจ โข อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติปฺปตฺตํ อฏฺฐารสวิธํ รูปรูปเมวฯ ตํ สพฺพมฺปิ วตฺถุปุเรชาตํ อารมฺมณปุเรชาตนฺติ ทฺวิธา ฐิตํฯ ตตฺถ จกฺขายตนํ…เป.… กายายตนํ วตฺถุรูปนฺติ อิทํ วตฺถุปุเรชาตํ นามฯ เสสํ อิมาย ปาฬิยา อาคตญฺจ อนาคตญฺจ วณฺโณ สทฺโท คนฺโธ รโส จตสฺโส ธาตุโย ตีณิ อินฺทฺริยานิ กพฬีกาโร อาหาโรติ ทฺวาทสวิธํ รูปํ อารมฺมณปุเรชาตปจฺจโย นามาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จกฺขายตนํ ทฺวินฺนํ จกฺขุวิญฺญาณานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ตถา อิตรานิ จตฺตาริ โสตวิญฺญาณาทีนํฯ วตฺถุรูปํ ปน ฐเปตฺวา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ จตฺตาโร จ อารุปฺปวิปาเก เสสานํ สพฺเพสมฺปิ จตุภูมกานํ กุสลากุสลาพฺยากตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ปุเรชาตปจฺจโย โหติฯ รูปาทีนิ ปน ปญฺจารมฺมณานิ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานญฺเจว มโนธาตูนญฺจ เอกนฺเตเนว ปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติฯ

อฏฺฐารสวิธมฺปิ ปเนตํ รูปรูปํ กามาวจรกุสลสฺส รูปาวจรโต อภิญฺญากุสลสฺส อกุสลสฺส ตทารมฺมณภาวิโน กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรโต อภิญฺญากิริยสฺสาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ ปุเรชาตปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

11. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[11] ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทเส ปจฺฉาชาตาติ ยสฺส กายสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมิํ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิเต ชาตาฯ ปุเรชาตสฺสาติ เตสํ อุปฺปาทโต ปฐมตรํ ชาตสฺส ชาติกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติปฺปตฺตสฺสฯ อิมสฺส กายสฺสาติ อิมสฺส จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกภูตอุปาทารูปสงฺขาตสฺส กายสฺสฯ เอตฺถ จ ติสมุฏฺฐานิกกาโยติ อาหารสมุฏฺฐานสฺส อภาวโต พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ กาโย เวทิตพฺโพฯ อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ อยํ ปน ปจฺฉาชาตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต ฐเปตฺวา อารุปฺปวิปาเก อวเสสา จตุภูมกา อรูปกฺขนฺธาฯ โส ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยเภเทน จตุธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ ปญฺจโวการภเว อุปฺปนฺนํ จตุภูมกกุสลญฺจ อกุสลญฺจ อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติปฺปตฺตสฺส จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกรูปกายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติฯ วิปาเกปิ ฐเปตฺวา ปฏิสนฺธิวิปากํ อวเสโส กามาวจรรูปาวจรวิปาโก ตสฺเสว เอกนฺเตน ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติฯ โลกุตฺตโรปิ ปญฺจโวกาเร อุปฺปนฺนวิปาโก ตสฺเสว ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติฯ เตภูมกกิริยาปิ ปญฺจโวกาเร อุปฺปนฺนาว วุตฺตปฺปการสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ

12. อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[12] อาเสวนปจฺจยนิทฺเทเส ปุริมา ปุริมาติ สพฺพนเยสุ สมนนฺตราตีตาว ทฏฺฐพฺพาฯ