กาลโตติ –

ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ, ปจฺจยา ทส ปญฺจ จ;

อตีตา เอว ปญฺเจโก, เต กาเล ทฺเวปิ นิสฺสิโต;

ตโย ติกาลิกา เจว, วิมุตฺตา จาปิ กาลโตติฯ

เอเตสุ หิ เหตุปจฺจโย สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโยติ อิเม ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมาว โหนฺติฯ อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจโยติ อิเม ปญฺจ อตีตาเยว โหนฺติฯ เอโก ปน กมฺมปจฺจโย, โส ปจฺจุปฺปนฺนาตีเต ทฺเวปิ กาเล นิสฺสิโต โหติฯ เสสา อารมฺมณปจฺจโย อธิปติปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา เตกาลิกาปิ โหนฺติ, ปญฺญตฺติยา สทฺธิํ นิพฺพานสฺส สงฺคหิตตฺตา กาลวิมุตฺตาปีติฯ เอวเมตฺถ กาลโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

นานปฺปการเภทโต ปจฺจยุปฺปนฺนโตติ อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺโถ นิทฺเทสวาเร อาวิภวิสฺสตีติฯ

ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนาฯ

ปจฺจยนิทฺเทโส

1. เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[1] อิทานิ สพฺเพปิ เต ปจฺจเย อุทฺทิฏฺฐปฏิปาฏิยา นิทฺทิสิตฺวา ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจโยติ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา สพฺพปฐมํ ภาเชตพฺพสฺส ปทุทฺธาโรฯ เสสปจฺจเยสุปิ อิมินาว นเยน ปฐมํ ภาเชตพฺพปทํ อุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ