10. อินฺทฺริยยมกํ

อิทานิ เตสญฺเญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสํ สํคณฺหิตฺวา ธมฺมยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อินฺทฺริยยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ขนฺธยมกาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ อิธาปิ หิ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา อวเสสา อนฺตรวารา จ สทฺธิํ กาลปฺปเภทาทีหิ ขนฺธยมกาทีสุ อาคตสทิสาวฯ อินฺทฺริยานํ ปน พหุตาย ธาตุยมกโตปิ พหุตรานิ ยมกานิ โหนฺติฯ ยถา ปน เหฏฺฐา ปุคฺคลวาราทีสุ จกฺขายตนจกฺขุธาตุมูลเก นเย จกฺขายตนจกฺขุธาตูหิ สทฺธิํ ชิวฺหายตนกายายตนานิ น โยชิตานิฯ ชิวฺหายตนกายายตนมูลกานิ จ ยมกาเนว น คหิตานิ, ตถา อิธาปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก นเย ชิวฺหินฺทฺริยกายินฺทฺริยานิ น โยชิตานิ, ชิวฺหินฺทฺริยกายินฺทฺริยมูลกานิ จ ยมกาเนว น คหิตานิฯ เตสํ อคฺคหเณ การณํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ มนินฺทฺริยํ ปน ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกหิ ตเถว อิตฺถินฺทฺริยาทิมูลเกหิปิ สทฺธิํ ยสฺมา โยชนํ คจฺฉติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา อโยเชตฺวา สพฺเพหิปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลกาทีหิ สทฺธิํ ปริโยสาเน โยชิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุนฺทฺริเยน สทฺธิํ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิ โยชิตานิ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ ปฏิสนฺธิยํ นตฺถีติ น คหิตานิฯ โสมนสฺสินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปตฺติสพฺภาวโต คหิตานิฯ ตถา สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปญฺจฯ โลกุตฺตรานิ ตีณิ ปฏิสนฺธิยํ อภาเวเนว น คหิตานิฯ อิติ ยานิ คหิตานิ, เตสํ วเสเนตฺถ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก นเย ยมกคณนา เวทิตพฺพาฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถฯ ยานิ ปน น คหิตานิ, เตสํ วเสน ยมกานิ น คเณตพฺพานิฯ คเณนฺเตน วา โมฆปุจฺฉาวเสน คเณตพฺพานีติ เอวํ ตาว สพฺพวาเรสุ ปาฬิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํฯ

ปวตฺติวารวณฺณนา

[1-86] อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ นยมุขํ – สจกฺขุกานํ น อิตฺถีนนฺติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนญฺเจว รูปีนํ ปุริสนปุํสกานญฺจ วเสน วุตฺตํฯ เตสญฺหิ อิตฺถินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติฯ สจกฺขุกานํ น ปุริสานนฺติ รูปีพฺรหฺมานญฺเจว อิตฺถินปุํสกานญฺจ วเสน วุตฺตํฯ เตสญฺหิ ปุริสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติฯ อจกฺขุกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ เอกโวการจตุโวการกามธาตุสตฺเต สนฺธาย วุตฺตํฯ สจกฺขุกานํ วินา โสมนสฺเสนาติ อุเปกฺขาสหคตานํ จตุนฺนํ มหาวิปากปฏิสนฺธีนํ วเสน วุตฺตํฯ สจกฺขุกานํ วินา อุเปกฺขายาติ โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตํฯ อุเปกฺขาย อจกฺขุกานนฺติ อเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํฯ อเหตุกานนฺติ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธิํ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ อภาวโต วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ เอกนฺเตเนว สทฺธาสติปญฺญาโย นตฺถิฯ สมาธิวีริยานิ ปน อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ น โหนฺติฯ สเหตุกานํ อจกฺขุกานนฺติ คพฺภเสยฺยกวเสน เจว อรูปีวเสน จ วุตฺตํฯ อญฺโญ หิ สเหตุโก อจกฺขุโก นาม นตฺถิฯ สจกฺขุกานํ อเหตุกานนฺติ อปาเย โอปปาติกวเสน วุตฺตํฯ สจกฺขุกานํ ญาณวิปฺปยุตฺตานนฺติ กามธาตุยํ ทุเหตุกปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตํฯ สจกฺขุกานํ ญาณสมฺปยุตฺตานนฺติ รูปีพฺรหฺมาโน เจว กามาวจรเทวมนุสฺเส จ สนฺธาย วุตฺตํฯ ญาณสมฺปยุตฺตานํ อจกฺขุกานนฺติ อรูปิโน จ ติเหตุกคพฺภเสยฺยเก จ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[190] ชีวิตินฺทฺริยมูลเก วินา โสมนสฺเสน อุปปชฺชนฺตานนฺติ ทฺเวปิ ชีวิตินฺทฺริยานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปวตฺเต โสมนสฺสวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถาปิ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ชีวิตินฺทฺริยโยชนา เวทิตพฺพาฯ โสมนสฺสินฺทฺริยาทิมูลเกสุปิ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสเนวตฺโถ คเหตพฺโพฯ ปฏิโลมนเย ปน นิโรธวาเร จ เอเตสญฺเจว อญฺเญสญฺจ ธมฺมานํ ยถาลาภวเสน จุติปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ตีสุปิ อนุปฺปาทนิโรธา เวทิตพฺพาฯ

[281] อนาคตวาเร เอเตเนว ภาเวนาติ เอเตน ปุริสภาเวเนว, อนฺตรา อิตฺถิภาวํ อนาปชฺชิตฺวา ปุริสปฏิสนฺธิคฺคหเณเนวาติ อตฺโถฯ กติจิ ภเว ทสฺเสตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ กติจิ ปฏิสนฺธิโย คเหตฺวา อิตฺถิภาวํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ทุติยปุจฺฉายปิ เอเสว นโยฯ

[361] ปจฺจุปฺปนฺเนน อตีตวาเร สุทฺธาวาสานํ อุปปตฺติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ มนินฺทฺริยญฺจ นุปฺปชฺชิตฺถาติ จิตฺตยมเก วิย อุปฺปาทกฺขณาติกฺกมวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ตสฺมิํ ภเว อนุปฺปนฺนปุพฺพวเสน คเหตพฺโพติฯ อิมินา นยมุเขน สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติวาเร อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ปวตฺติวารวณฺณนาฯ