9. ธมฺมยมกํ

1. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา

[1-16] อิทานิ เตสญฺเญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ มาติกํ ฐเปตฺวา จิตฺตยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ธมฺมยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ ตตฺถ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา, อวเสสา อนฺตรวารา จ โหนฺติ, ตถา อิธาปิฯ ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหตี’’ติ อาคตตฺตา ปเนตฺถ ปริญฺญาวาโร, ภาวนาวาโร นามาติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ยสฺมา อพฺยากโต ธมฺโม เนว ภาเวตพฺโพ, น ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ตํ ปทเมว น อุทฺธฏํฯ ปณฺณตฺติวาเร ปเนตฺถ ติณฺณํ กุสลาทิธมฺมานํ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธธมฺมวาโร, สุทฺธธมฺมมูลจกฺกวาโรติ อิเมสุ จตูสุ วาเรสุ ยมกคณนา เวทิตพฺพาฯ

1. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา

[17-32] ปณฺณตฺติวารนิทฺเทเส ปน กุสลา กุสลธมฺมาติ กุสลานํ เอกนฺเตน กุสลธมฺมตฺตา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโยฯ อวเสสา ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมาติ อวเสสา ธมฺมา อกุสลา น โหนฺติ, ธมฺมา ปน โหนฺตีติ อตฺโถฯ อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิฯ

ปณฺณตฺติวารวณฺณนาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[33-34] ปวตฺติวาเร ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ; ยสฺส วา ปน อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ กุสลธมฺมมูลกานิ ทฺเว ยมกานิ, อกุสลธมฺมมูลกํ เอกนฺติ ตีณิ ยมกานิ โหนฺติฯ ตสฺส ปฏิโลมนเยปิ โอกาสวาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ สพฺพวาเรสุ ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ยมกคณนา เวทิตพฺพาฯ อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – อิมสฺส หิ ธมฺมยมกสฺส ปวตฺติมหาวาเร ‘‘อุปฺปชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ อิเมสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ กุสลากุสลธมฺมา ตาว เอกนฺเตน ปวตฺติยํเยว ลพฺภนฺติ, น จุติปฏิสนฺธีสุฯ อพฺยากตธมฺมา ปน ปวตฺเต จ จุติปฏิสนฺธีสุ จาติ ตีสุปิ กาเลสุ ลพฺภนฺติฯ เอวเมตฺถ ยํ ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส วเสน ตตฺถ ตตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺริทํ นยมุขํ – กุสลากุสลานํ ตาว เอกกฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโตฯ อพฺยากตา จาติ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปวเสน วุตฺตํฯ

[35-36] ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ อสญฺญภวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตเนเวตฺถ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํฯ อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทมฺปิ อสญฺญภวํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ อพฺยากตานํ ปน อนุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส อภาวา ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป กโตฯ

[49] ทุติเย อกุสเลติ ภวํ อสฺสาเทตฺวา อุปฺปนฺเนสุ นิกนฺติชวเนสุ ทุติเย ชวนจิตฺเตฯ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเนติ ปฏิสนฺธิโต ทุติเย ภวงฺคจิตฺเต วตฺตมาเน สห วา ปฏิสนฺธิยา ภวงฺคํ วิปากวเสน เอกเมว กตฺวา ภวนิกนฺติยา อาวชฺชนจิตฺเตฯ ตญฺหิ กิริยจิตฺตตฺตา อพฺยากตชาติยํ วิปากโต ทุติยํ นาม โหติฯ

[57] ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคนฺติ โคตฺรภุจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ เต อคฺคมคฺคธมฺเมเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ

[79] ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ อิทํ จิตฺตชาติวเสน วุตฺตํฯ ตชฺชาติกสฺส หิ เอกาวชฺชเนน อุปฺปนฺนสฺส ตโต โอริมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณปิ เอตํ ลกฺขณํ ลพฺภเตวฯ

[99] นิโรธวาเรปิ กุสลากุสลานํ เอกโต อนิรุชฺฌนโต ‘‘โน’’ติ วุตฺตํฯ อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติฯ

ธมฺมยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ