เมนู

‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ อุภยวเสน จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลธมฺมวาโร นามฯ ตโต ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺต’’นฺติ โสฬสนฺนํ ปทานํ วเสน อปเร สราคาทิปทวิเสสิตา โสฬส ปุคฺคลวารา, โสฬส ธมฺมวารา, โสฬส ปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺฐจตฺตาลีสํ มิสฺสกวารา โหนฺติฯ เต สราคาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตาฯ ตโต ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา นเยน ฉสฏฺฐิทฺวิสตสงฺขานํ อภิธมฺมมาติกาปทานํ วเสน อปเร กุสลาทิปทวิเสสิตา ฉสฏฺฐิทฺวิสตปุคฺคลวารา, ฉสฏฺฐิทฺวิสตธมฺมวารา ฉสฏฺฐิทฺวิสตปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺฐนวุติสตฺตสตา มิสฺสกวารา โหนฺติฯ เตปิ กุสลาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตาเยวฯ ยานิเปตฺถ สนิทสฺสนาทีนิ ปทานิ จิตฺเตน สทฺธิํ น ยุชฺชนฺติ, ตานิ โมฆปุจฺฉาวเสน ฐปิตานิฯ

เตสุ ปน ตีสุ วาเรสุ สพฺพปฐเม สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร, อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร, นิโรธุปฺปนฺนวาโร, อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานนิโรธวาโร, อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร, นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร, อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร, อตีตานาคตวาโร, อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร, นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร, อติกฺกนฺตกาลวาโรติ จุทฺทส อนฺตรวาราฯ เตสุ อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโรติ อิเมสุ ตีสุ วาเรสุ อนุโลมปฏิโลมวเสน ฉ ฉ กตฺวา อฏฺฐารส ยมกานิฯ อุปฺปนฺนุปฺปาทวาเร อตีตานาคตกาลวเสน อนุโลมโต ทฺเว, ปฏิโลมโต ทฺเวติ จตฺตาริ ยมกานิฯ เสเสสุ อาทิโต นิทฺทิฏฺเฐสุ ตีสุ, อนนฺตเร นิทฺทิฏฺเฐสุ ตีสุ; อวสาเน นิทฺทิฏฺเฐสุ จตูสูติ ทสสุ วาเรสุ อนุโลมโต เอกํ, ปฏิโลมโต เอกนฺติ ทฺเว ทฺเว กตฺวา วีสติ ยมกานิฯ เอวํ สพฺเพสุปิ จุทฺทสสุ อนฺตรวาเรสุ ทฺวาจตฺตาลีส ยมกานิ, จตุราสีติ ปุจฺฉา อฏฺฐสฏฺฐิอตฺถสตํ โหติฯ ยถา จ เอกสฺมิํ สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร, ตถา สุทฺธิกธมฺมวาเรปิ สุทฺธิกปุคฺคลธมฺมวาเรปีติ ตีสุ มหาวาเรสุ ฉพฺพีสติยมกสตํ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพาฯ อิทํ ปน วารตฺตยํ สราคาทิวเสน โสฬสคุณํ, กุสลาทิวเสน ฉสฏฺฐิทฺวิสตคุณํ กตฺวา อิมสฺมิํ จิตฺตยมเก อเนกานิ ยมกสหสฺสานิ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา จ โหนฺตีติ ฯ ปาโฐ ปน สํขิตฺโตติฯ เอวํ ตาว อิมสฺมิํ จิตฺตยมเก ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ

มาติกาฐปนวณฺณนาฯ

นิทฺเทโส

1. ปุคฺคลวารวณฺณนา

[63] อิทานิ ฐปิตานุกฺกเมน มาติกํ วิสฺสชฺเชตุํ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติฯ ตสฺส จิตฺตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตโต ปฏฺฐาย จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉติฯ เตสํ จิตฺตนฺติ เยสํ ปริจฺฉินฺนวฏฺฏทุกฺขานํ ขีณาสวานํ สพฺพปจฺฉิมสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณ วตฺตติ, เอเตสํ ตเทว จุติจิตฺตํ อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติฯ อิทานิ ปน ภงฺคํ ปตฺวา ตํ เตสํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อญฺญํ นุปฺปชฺชิสฺสติฯ อิตเรสนฺติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิํ ขีณาสวํ ฐเปตฺวา อวเสสานํ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสติ จาติ ยํ ตํ อุปฺปาทกฺขณปฺปตฺตํ ตํ นิรุชฺฌิสฺสเตวฯ อญฺญํ ปน ตสฺมิํ วา อญฺญสฺมิํ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ เจว นิรุชฺฌิสฺสติ จฯ ทุติยปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนปิ ตถารูปสฺเสว ขีณาสวสฺส จิตฺตํ สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํฯ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตีติ ภงฺคกฺขเณ อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตมฺปิ เสสานํ ภิชฺชมานจิตฺตมฺปิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน อรหโต จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปน น สกฺกาฯ เสสานํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ, น นิรุชฺฌิสฺสตีติ น สกฺกาฯ ตสฺมา ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กโตฯ ทุติยปญฺเห ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, อุปฺปชฺชิสฺสตีติ โส ปุคฺคโลเยว นตฺถิ, ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺเขโป กโตฯ

[65-82] อุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทสมงฺคิโนเปตํ นามํฯ อุปฺปาทํ ปตฺวา อนิรุทฺธสฺสาปิฯ ตตฺถ อุปฺปาทสมงฺคิตํ สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ, อุปฺปาทํ ปตฺวา อนิรุทฺธภาวํ สนฺธาย ‘‘เตสํ จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตํฯ อนุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทํ อปฺปตฺตํฯ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ เอตฺถาปิ สพฺเพสํ ตาว จิตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนเมว หุตฺวา อุปฺปาทกฺขณํ อตีตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ นาม, นิโรธสมาปนฺนานํ นิโรธโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา, อสญฺญสตฺตานํ สญฺญีภเว อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตาฯ อุปฺปชฺชิตฺถ เจว อุปฺปชฺชติ จาติ อุปฺปาทํ ปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามาติ อตฺโถฯ

อุปฺปาทกฺขเณ อนาคตญฺจาติ อุปฺปาทกฺขเณ จ จิตฺตํ อนาคตญฺจ จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[83] อติกฺกนฺตกาลวาเร อุปฺปชฺชมานํ ขณนฺติ อุปฺปาทกฺขณํฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ อุปฺปาทกฺขโณ อุปฺปชฺชมาโน นาม น โหติ, อุปฺปชฺชมานสฺส ปน ขณตฺตา เอวํ วุตฺโตฯ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ น จิรํ วีติกฺกนฺตํ ตเมว ปน อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลนฺติ สงฺขํ คจฺฉติฯ นิรุชฺฌมานํ ขณนฺติ นิโรธกฺขณํฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ นิโรธกฺขโณ นิรุชฺฌมาโน นาม น โหติ, นิรุชฺฌมานสฺส ปน ขณตฺตา เอวํ วุตฺโตฯ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ กิํ ตสฺส จิตฺตํ เอวํ นิโรธกฺขณมฺปิ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหตีติ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ ยสฺมา ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ โหติ, นิโรธกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม น โหติฯ อตีตํ ปน จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม, ตสฺมา ‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ, ภงฺคกฺขณํ อวีติกฺกนฺตํ, อตีตํ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺตํ ภงฺคกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺตนฺติ วิสฺสชฺชนมาหฯ ทุติยปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน ยสฺมา อตีตํ จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหติ, ตสฺมา อตีตํ จิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ปฏิโลมปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน ยสฺมา อุปฺปาทกฺขเณ จ จิตฺตํ อนาคตญฺจ จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม น โหติ, เตสํ ขณานํ อวีติกฺกนฺตตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺตํ อนาคตํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ทุติยวิสฺสชฺชนํ ปากฏเมวฯ

[84-113] ธมฺมวาเรปิ อิมินาวุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปุคฺคลธมฺมวาโร ธมฺมวารคติโกเยวฯ

[114-116] สพฺเพปิ มิสฺสกวารา ยสฺส สราคํ จิตฺตนฺติอาทินา นเยน มุขมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตาฯ วิตฺถาโร ปน เนสํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เตสุ ปน ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ; ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพตาย ปุจฺฉาว สทิสา โหติฯ ยสฺมา ปน สราคํ จิตฺตํ ปจฺฉิมจิตฺตํ น โหติ, ตสฺมา ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ; ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, นุปฺปชฺชิสฺสตีติ โน’’ติ เอวํ วิสฺสชฺชิตพฺพตฺตา วิสฺสชฺชนํ อสทิสํ โหติฯ ตํ ตํ ตสฺสา ตสฺสา ปุจฺฉาย อนุรูปวเสน เวทิตพฺพนฺติฯ

จิตฺตยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ธมฺมยมกํ

1. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา

[1-16] อิทานิ เตสญฺเญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ มาติกํ ฐเปตฺวา จิตฺตยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ธมฺมยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ ตตฺถ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา, อวเสสา อนฺตรวารา จ โหนฺติ, ตถา อิธาปิฯ ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหตี’’ติ อาคตตฺตา ปเนตฺถ ปริญฺญาวาโร, ภาวนาวาโร นามาติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ยสฺมา อพฺยากโต ธมฺโม เนว ภาเวตพฺโพ, น ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ตํ ปทเมว น อุทฺธฏํฯ ปณฺณตฺติวาเร ปเนตฺถ ติณฺณํ กุสลาทิธมฺมานํ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธธมฺมวาโร, สุทฺธธมฺมมูลจกฺกวาโรติ อิเมสุ จตูสุ วาเรสุ ยมกคณนา เวทิตพฺพาฯ

1. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา

[17-32] ปณฺณตฺติวารนิทฺเทเส ปน กุสลา กุสลธมฺมาติ กุสลานํ เอกนฺเตน กุสลธมฺมตฺตา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโยฯ อวเสสา ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมาติ อวเสสา ธมฺมา อกุสลา น โหนฺติ, ธมฺมา ปน โหนฺตีติ อตฺโถฯ อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิฯ

ปณฺณตฺติวารวณฺณนาฯ