เมนู

รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ ตโยติ อนาคามิวเสน วุตฺตํฯ ตสฺส หิ กามราคปฏิฆทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานุสยา จตฺตาโรปิ อนวเสสโต ปหีนาฯ อิตเร ตโยว อปฺปหีนาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘กสฺสจิ ตโย อนุสยา อนุเสนฺตี’’ติฯ

กามธาตุนฺติ กามธาตุยา ปฏิสิทฺธตฺตา เสสา ทฺเว ธาตุโย อุปปชฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ สตฺเต วาติ ยสฺมา อริยสาวกสฺส รูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุยํ อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, ปุถุชฺชนสฺเสว โหติ, ตสฺมา สตฺเตวาติ นิยเมตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตวา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถีติ กสฺมา นตฺถิ? อุปปตฺตินิปฺผาทกสฺส รูปาวจรชฺฌานสฺส อภาวาฯ โส หิ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ตํ ธาตุํ อุปปนฺโนติ นาสฺส ตตฺถ รูปาวจรชฺฌานํ อตฺถิฯ ตทภาวา รูปธาตุยํ อุปปตฺติ นตฺถีติ เวทิตพฺพาฯ อรูปธาตุยา จุตสฺส น กามธาตุนฺติ เอตฺถ อรูปธาตุเยว อธิปฺเปตาฯ อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

ธาตุวารวณฺณนาฯ

อนุสยยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. จิตฺตยมกํ

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1-62] อิทานิ เตสญฺเญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสเมว สงฺคณฺหิตฺวา อนุสยยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส จิตฺตยมกสฺส อตฺถวณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว เวทิตพฺพํฯ อิมสฺมิญฺหิ จิตฺตยมเก มาติกาฐปนํ, ฐปิตมาติกาย วิสฺสชฺชนนฺติ ทฺเว วารา โหนฺติฯ ตตฺถ มาติกาฐปเน ปุคฺคลวาโร, ธมฺมวาโร, ปุคฺคลธมฺมวาโรติ อาทิโตว ตโย สุทฺธิกมหาวารา โหนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ปุคฺคลวเสน จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลวาโร นามฯ ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ธมฺมวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ธมฺมวาโร นามฯ

‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ อุภยวเสน จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลธมฺมวาโร นามฯ ตโต ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺต’’นฺติ โสฬสนฺนํ ปทานํ วเสน อปเร สราคาทิปทวิเสสิตา โสฬส ปุคฺคลวารา, โสฬส ธมฺมวารา, โสฬส ปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺฐจตฺตาลีสํ มิสฺสกวารา โหนฺติฯ เต สราคาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตาฯ ตโต ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา นเยน ฉสฏฺฐิทฺวิสตสงฺขานํ อภิธมฺมมาติกาปทานํ วเสน อปเร กุสลาทิปทวิเสสิตา ฉสฏฺฐิทฺวิสตปุคฺคลวารา, ฉสฏฺฐิทฺวิสตธมฺมวารา ฉสฏฺฐิทฺวิสตปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺฐนวุติสตฺตสตา มิสฺสกวารา โหนฺติฯ เตปิ กุสลาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตาเยวฯ ยานิเปตฺถ สนิทสฺสนาทีนิ ปทานิ จิตฺเตน สทฺธิํ น ยุชฺชนฺติ, ตานิ โมฆปุจฺฉาวเสน ฐปิตานิฯ

เตสุ ปน ตีสุ วาเรสุ สพฺพปฐเม สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร, อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร, นิโรธุปฺปนฺนวาโร, อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานนิโรธวาโร, อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร, นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร, อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร, อตีตานาคตวาโร, อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร, นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร, อติกฺกนฺตกาลวาโรติ จุทฺทส อนฺตรวาราฯ เตสุ อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโรติ อิเมสุ ตีสุ วาเรสุ อนุโลมปฏิโลมวเสน ฉ ฉ กตฺวา อฏฺฐารส ยมกานิฯ อุปฺปนฺนุปฺปาทวาเร อตีตานาคตกาลวเสน อนุโลมโต ทฺเว, ปฏิโลมโต ทฺเวติ จตฺตาริ ยมกานิฯ เสเสสุ อาทิโต นิทฺทิฏฺเฐสุ ตีสุ, อนนฺตเร นิทฺทิฏฺเฐสุ ตีสุ; อวสาเน นิทฺทิฏฺเฐสุ จตูสูติ ทสสุ วาเรสุ อนุโลมโต เอกํ, ปฏิโลมโต เอกนฺติ ทฺเว ทฺเว กตฺวา วีสติ ยมกานิฯ เอวํ สพฺเพสุปิ จุทฺทสสุ อนฺตรวาเรสุ ทฺวาจตฺตาลีส ยมกานิ, จตุราสีติ ปุจฺฉา อฏฺฐสฏฺฐิอตฺถสตํ โหติฯ ยถา จ เอกสฺมิํ สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร, ตถา สุทฺธิกธมฺมวาเรปิ สุทฺธิกปุคฺคลธมฺมวาเรปีติ ตีสุ มหาวาเรสุ ฉพฺพีสติยมกสตํ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพาฯ อิทํ ปน วารตฺตยํ สราคาทิวเสน โสฬสคุณํ, กุสลาทิวเสน ฉสฏฺฐิทฺวิสตคุณํ กตฺวา อิมสฺมิํ จิตฺตยมเก อเนกานิ ยมกสหสฺสานิ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา จ โหนฺตีติ ฯ ปาโฐ ปน สํขิตฺโตติฯ เอวํ ตาว อิมสฺมิํ จิตฺตยมเก ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ

มาติกาฐปนวณฺณนาฯ

นิทฺเทโส

1. ปุคฺคลวารวณฺณนา