3. ปชหนวารวณฺณนา

[132-197] ปชหนวาเร ปชหตีติ เตน เตน มคฺเคน ปหานปริญฺญาวเสน ปชหติ, อายติํ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทติฯ อามนฺตาติ อนาคามีมคฺคฏฺฐํ สนฺธาย ปฏิวจนํฯ ตเทกฏฺฐํ ปชหตีติ ปหาเนกฏฺฐตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โนติ อรหตฺตมคฺคฏฺฐํ สนฺธาย ปฏิเสโธฯ

ยโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ ยโต อุปฺปชฺชนกํ กามราคานุสยํ ปชหตีติ อตฺโถฯ อฏฺฐมโกติ อรหตฺตผลฏฺฐโต ปฏฺฐาย ปจฺโจโรหนคณนาย คณิยมาโน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ อฏฺฐมโก นามฯ ทกฺขิเณยฺยคณนาย หิ อรหา อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา ปฐโม, อรหตฺตมคฺคฏฺโฐ ทุติโย, อนาคามี ตติโย…เป.… โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ อฏฺฐโมฯ โส อิธ ‘‘อฏฺฐมโก’’ติ วุตฺโตฯ นามสญฺญาเยว วา เอสา ตสฺสาติฯ อนาคามิมคฺคสมงฺคิญฺจ อฏฺฐมกญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสาติ สทฺธิํ ปุถุชฺชเนน เสกฺขาเสกฺขาฯ เตสุ หิ ปุถุชฺชโน ปหานปริญฺญาย อภาเวน นปฺปชหติฯ เสสา เตสํ อนุสยานํ ปหีนตฺตาฯ ทฺวินฺนํ มคฺคสมงฺคีนนฺติ ทฺเว มคฺคสมงฺคิโน ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติฯ

ปชหนวารวณฺณนาฯ

4. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[198-263] ปริญฺญาวาเร ปริชานาตีติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ อยมฺปิ หิ วาโร ปชหนวาโร วิย มคฺคฏฺฐานญฺเญว วเสน วิสฺสชฺชิโตติฯ

ปริญฺญาวารวณฺณนาฯ

5. ปหีนวารวณฺณนา

[264-274] ปหีนวาเร ผลฏฺฐวเสเนว เทสนา อารทฺธาฯ อนาคามิสฺส หิ อุโภเปเต อนุสยา ปหีนา, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

[275-296] โอกาสวาเร ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน ตตฺถ ปฏิฆานุสโย ปหีโนติ ปุจฺฉิตฺวา น วตฺตพฺโพ ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วาติ วุตฺตํ ตํ กสฺมาติ? อุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส อสาธารณตฺตาฯ อญฺญํ หิ กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, อญฺญํ ปฏิฆานุสยสฺสฯ อภาวิตมคฺคสฺส จ ยตฺถ อนุสโย อุปฺปชฺชติ, มคฺเค ภาวิเต ตตฺเถว โส ปหีโน นาม โหติ ฯ ตตฺถ ยสฺมา เนว กามราคานุสยฏฺฐาเน ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชติ, น ปฏิฆานุสยฏฺฐาเน กามราคานุสโย, ตสฺมา ตตฺถ โส ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วา น วตฺตพฺโพฯ โส หิ ยสฺมิํ อตฺตโน อุปฺปตฺติฏฺฐาเน กามราคานุสโย ปหีโน, ตสฺมิํ อปฺปหีนตฺตา ตตฺถ ปหีโนติ น วตฺตพฺโพฯ ยํ กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, ตสฺมิํ อฏฺฐิตตฺตา ตตฺถ อปฺปหีโนติ น วตฺตพฺโพฯ

ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน, ตตฺถ มานานุสโย ปหีโนติ เอตฺถ ปน สาธารณฏฺฐานํ สนฺธาย อามนฺตาติ วุตฺตํฯ กามราคานุสโย หิ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสติฯ มานานุสโย ตาสุ เจว รูปารูปธาตูสุ จฯ โส ฐเปตฺวา อสาธารณฏฺฐานํ สาธารณฏฺฐาเน เตน สทฺธิํ ปหีโน นาม โหติฯ ตสฺมา ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํฯ อิมินา นเยน สพฺพสฺมิมฺปิ โอกาสวาเร ปหีนตา จ นวตฺตพฺพตา จ เวทิตพฺพาฯ ‘นตฺถี’ติ อาคตฏฺฐาเนสุ ปน เหฏฺฐา วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโยฯ ปุคฺคโลกาสวาโร, โอกาสวารคติโกเยวฯ

[297-307] ปฏิโลมนเย ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิวเสน ปุจฺฉติฯ กิญฺจาปิ หิ อิเม ทฺเว อนุสยา ปุถุชฺชนโต ปฏฺฐาย ยาว อนาคามิมคฺคฏฺฐา ฉนฺนํ ปุคฺคลานํ อปฺปหีนาฯ อิธ ปน ปรโต ‘‘ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลาน’’นฺติอาทิวจนโต มคฺคฏฺฐา อนธิปฺเปตา, ตสฺมา ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิโนว สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํฯ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํฯ อิมินา นเยน ปุคฺคลวาเร วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[308-329] โอกาสวารปุคฺคโลกาสวารา ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

ปหีนวารวณฺณนาฯ

6. อุปฺปชฺชนวารวณฺณนา

[330] อุปฺปชฺชนวาโร อนุสยวารสทิโสเยวฯ

7. ธาตุปุจฺฉาวารวณฺณนา

[332-340] ธาตุวารสฺส ปุจฺฉาวาเร ตาว กติ อนุสยา อนุเสนฺตีติ กติ อนุสยา สนฺตานํ อนุคตา หุตฺวา สยนฺติฯ กติ อนุสยา นานุเสนฺตีติ กติ อนุสยา สนฺตานํ น อนุคตา หุตฺวา สยนฺติฯ กติ อนุสยา ภงฺคาติ กติ อนุสยา อนุเสนฺติ นานุเสนฺตีติ เอวํ วิภชิตพฺพาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺฐา ปาฬิววตฺถาเน วุตฺตเมวฯ

7. ธาตุวิสฺสชฺชนาวารวณฺณนา

[341-349] นิทฺเทสวาเร ปนสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺตีติ ปุถุชฺชนวเสน วุตฺตํฯ กสฺสจิ ปญฺจาติ โสตาปนฺนสกทาคามิวเสน วุตฺตํฯ เตสญฺหิ ทิฏฺฐานุสโย จ วิจิกิจฺฉานุสโย จ ปหีนาติ ปญฺเจว อนุเสนฺติฯ ตตฺถ ยถา อนุสยวาเร ‘‘อนุเสนฺตี’’ติ ปทสฺส อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ คหิโต, เอวมิธ น คเหตพฺโพฯ กสฺมา? ตสฺมิํ ขเณ อนุปฺปชฺชนโตฯ กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส หิ วิปากจิตฺตญฺเจว กมฺมสมุฏฺฐานรูปญฺจ อุปฺปชฺชติ, อกุสลจิตฺตํ นตฺถิฯ อนุสยา จ อกุสลจิตฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ, น วิปากจิตฺตกฺขเณติ ตสฺมิํ ขเณ อนุปฺปชฺชนโต ตถา อตฺโถ น คเหตพฺโพฯ กถํ ปน คเหตพฺโพติ? ยถา ลพฺภติ ตถา คเหตพฺโพฯ กถญฺจ ลพฺภติ? อปฺปหีนฏฺเฐนฯ ยถา หิ ราคโทสโมหานํ อปฺปหีนตฺตาฯ กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโล ‘‘สราโค สโทโส สโมโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ มคฺคภาวนาย อปฺปหีนตฺตา ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส เต เต อนุสยา อนุเสนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ น เกวลญฺจ วุจฺจนฺติ, อปฺปหีนตฺตา ปน เต อนุเสนฺติเยว นามาติ เวทิตพฺพาฯ

อนุสยา ภงฺคา นตฺถีติ ยสฺส หิ โย อนุเสติ, โส อนุเสติเยว; โย นานุเสติ, โส นานุเสติเยวฯ อยํ อนุเสติ จ นานุเสติ จ, อยํ สิยา อนุเสติ สิยา นานุเสตีติ, เอวํ วิภชิตพฺโพ อนุสโย นาม นตฺถิฯ