ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยา ปน เกวลํ โลกุตฺตรธมฺเมสฺเวว นานุเสนฺติฯ เตภูมเกสุ ปน สพฺเพสุปิ อนุเสนฺติเยวฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ ทิฏฺฐานุสโย อนุเสติ, เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตี’’ติฯ ตตฺถ สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสูติ สํสารวฏฺฏนิสฺสิตฏฺเฐน สกฺกายปริยาปนฺเนสุ สพฺพธมฺเมสูติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปเนเต ปญฺจสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สหชาตานุสยนวเสน อนุเสนฺติฯ เต วา ปน ปญฺจ จิตฺตุปฺปาเท อญฺเญ วา เตภูมกธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล อารมฺมณานุสยนวเสน อนุเสนฺตีติฯ เอวํ ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ อนุสยนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ

ภวราคานุสโย ปน กิญฺจาปิ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ จิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต สหชาตานุสยนวเสน ‘‘กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี’’ติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺยฯ กามธาตุยํ ปเนส ทฺวีหิ เวทนาหิ สทฺธิํ อุปฺปชฺชมาโนปิ รูปารูปาวจรธมฺมเมว ปฏิลภติฯ กามธาตุยา ปริยาปนฺนํ เอกธมฺมมฺปิ อารมฺมณํ น กโรติ, ตสฺมา อารมฺมณานุสยนวเสน นิยมํ กตฺวา ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติ วุตฺตํฯ อปิจ ราโค นาเมส กามราคภวราควเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ กามราโค กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตีติ วุตฺโตฯ สเจ ปน ภวราโคปิ กามราโค วิย เอวํ วุจฺเจยฺย, กามราเคน สทฺธิํ เทสนา สํกิณฺณา วิย ภเวยฺยาติ ราคกิเลสํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา กามราคโต ภวราคสฺส วิเสสทสฺสนตฺถมฺปิ เอวํ เทสนา กตาติฯ เอวํ ภวราคานุสยสฺส อนุสยนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ

อวิชฺชานุสโย ปน สพฺเพสุปิ เตภูมกธมฺเมสุ อนุเสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตี’’ติฯ ตสฺส ทฺวาทสสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สหชาตานุสยตา เวทิตพฺพาฯ อารมฺมณกรณวเสน ปน น กิญฺจิ เตภูมกธมฺมํ อารพฺภ น ปวตฺตตีติฯ เอวํ อวิชฺชานุสยสฺส อนุสยนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ อยํ ตาว ปริจฺเฉทวารปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารอุปฺปตฺติฏฺฐานวาเรสุ วินิจฺฉยกถาฯ

อุปฺปตฺติฏฺฐานวารวณฺณนาฯ

มหาวาโร