[128] ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ เอตฺถ ยสฺมา กายสงฺขาโร จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชติ, น จ ตสฺมิํ ขเณ วิตกฺกวิจารา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา โนติ ปฏิเสโธ กโตติฯ อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ปริญฺญาวาโร ปากติโกเยวาติฯ

ปวตฺติวารวณฺณนาฯ

สงฺขารยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อนุสยยมกํ

ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] อิทานิ เตสญฺเญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสํ สงฺคณฺหิตฺวา สงฺขารยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อนุสยยมกสฺส อตฺถวณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว เวทิตพฺพํ – อิมสฺมิญฺหิ อนุสยยมเก ขนฺธยมกาทีสุ วิย เทสนํ อกตฺวา อญฺเญน นเยน ปาฬิเทสนา กตาฯ กถํ? ปฐมํ ตาว ปริจฺเฉทโต, อุทฺเทสโต, อุปฺปตฺติฏฺฐานโตติ ตีหากาเรหิ อนุสเย คหาเปตุํ ปริจฺเฉทวาโร, ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร, อุปฺปตฺติฏฺฐานวาโรติ, ตโย วารา เทสิตาฯ ตโต สตฺตนฺนํ มหาวารานํ วเสน อนุสเย โยเชตฺวา ยมกเทสนา กตาฯ ตตฺถ สตฺตานุสยาติ อยํ ‘‘สตฺเตว, น ตโต อุทฺธํ, น เหฏฺฐา’’ติ คณนปริจฺเฉเทน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุสยานํ เทสิตตฺตา ปริจฺเฉทวาโร นามฯ กามราคานุสโย…เป.… อวิชฺชานุสโยติ อยํ ปริจฺเฉทวาเรน ปริจฺฉินฺนานํ นามมตฺตํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘อิเม นาม เต’’ติ เทสิตตฺตา ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร นามฯ กตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ…เป.… เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ อยํ ‘‘อิเมสุ นาม ฐาเนสุ อิเม อนุสยา อนุเสนฺติ’’ติ เอวํ เตสํเยว อุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส เทสิตตฺตา อุปฺปตฺติฏฺฐานวาโร นามฯ

เยสํ ปน สตฺตนฺนํ มหาวารานํ วเสน อนุสเย โยเชตฺวา ยมกเทสนา กตา, เตสํ อิมานิ นามานิ – อนุสยวาโร, สานุสยวาโร, ปชหนวาโร, ปริญฺญาวาโร, ปหีนวาโร, อุปฺปชฺชนวาโร ธาตุวาโรติฯ เตสุ ปฐโม อนุสยวาโรฯ โส อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิโธ โหติฯ

ตตฺถ อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส อนุเสติ, ยตฺถ อนุเสติ, ยสฺส ยตฺถ อนุเสตี’’ติ ปุคฺคโลกาสตทุภยวเสน ตโย อนฺตรวารา โหนฺติฯ เตสุ ปฐเม ปุคฺคลวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสติ; ยสฺส วา ปน ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ; ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส มานานุสโย, ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย อนุเสติฯ ยสฺส วา ปน อวิชฺชานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสตี’’ติ กามราคานุสยมูลกานิ ฉ ยมกานิฯ ปุน อคหิตคฺคหณวเสน ปฏิฆานุสยมูลกานิ ปญฺจ, มานานุสยมูลกานิ จตฺตาริ, ทิฏฺฐานุสยมูลกานิ ตีณิ, วิจิกิจฺฉานุสยมูลกานิ ทฺเว, ภวราคานุสยมูลกํ เอกนฺติ เอวํ สพฺพานิปิ เอกมูลกานิ เอกวีสติฯ ปุน ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ อนุเสนฺตี’’ติ เอวํ อาคตานิ ทุกมูลกานิ ปญฺจ, ติกมูลกานิ จตฺตาริ, จตุกฺกมูลกานิ ตีณิ, ปญฺจกมูลกานิ ทฺเว, ฉกฺกมูลกํ เอกนฺติ อปรานิปิ ปนฺนรส โหนฺติฯ ตานิ ปุริเมหิ เอกวีสติยา สทฺธิํ ฉตฺติํสาติ ปุคฺคลวาเร ฉตฺติํส ยมกานิฯ ตถา โอกาสวาเร, ตถา ปุคฺคโลกาสวาเรติ สพฺพานิปิ อนุโลมนเย อฏฺฐสตํ ยมกานิฯ ตถา ปฏิโลมนเยติ อนุสยวาเร โสฬสาธิกานิ ทฺเว ยมกสตานิ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพาฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สานุสยวาโร, ปชหนวาโร, ปริญฺญาวาโร, ปหีนวาโร, อุปฺปชฺชนวาโรติ อิเมสมฺปิ ปญฺจนฺนํ วารานํ, เอเกกสฺมิํ ยมกคณนา; ยมกทิคุณา ปุจฺฉา, ปุจฺฉาทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ ปุริเมสุ ตีสุ วาเรสุ วิเสโสฯ โอกาสวาเร ‘‘ยตฺถ ตตฺถา’’ติ อวตฺวา ยโต ตโตติ นิสฺสกฺกวจเนน เทสนา กตาฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ

โย ปนายํ สพฺพปจฺฉิโม ธาตุวาโร นาม, โส ปุจฺฉาวาโร, วิสฺสชฺชนาวาโรติ ทฺวิธา ฐิโตฯ ตสฺส ปุจฺฉาวาเร กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติ วตฺวา ‘‘กามธาตุํ วา ปน อุปปชฺชนฺตสฺส กามธาตุยา จุตสฺสา’’ติ น วุตฺตํฯ กิํ การณา? อตฺถวิเสสาภาวโตฯ

ทฺเวปิ หิ เอตา ปุจฺฉา เอกตฺถาเยว, ตสฺมา เอเกกสฺมา ยมกา เอเกกเมว ปุจฺฉํ ปุจฺฉิตฺวา สพฺพปุจฺฉาวสาเน ปุจฺฉานุกฺกเมเนว ‘‘กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺตี’’ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนํ กตํฯ

ตตฺถ ‘‘กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส, รูปธาตุํ, อรูปธาตุํ, นกามธาตุํ, นรูปธาตุํ นอรูปธาตุํ , อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติ ฉ สุทฺธิกปุจฺฉา; ‘‘นกามธาตุํ, นอรูปธาตุํ, นรูปธาตุํ; นอรูปธาตุํ, นกามธาตุํ, นรูปธาตุํ, อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติ ติสฺโส มิสฺสกา ปุจฺฉา จาติ กามธาตุมูลกา นว อนุโลมปุจฺฉา โหนฺติฯ ตถา รูปธาตุมูลกา นว, อรูปธาตุมูลกา นวาติ สตฺตวีสติ อนุโลมปุจฺฉา โหนฺติฯ ตถา นกามธาตุนรูปธาตุนอรูปธาตุมูลกา สตฺตวีสติ ปฏิโลมปุจฺฉาฯ ปุน ‘‘นกามธาตุยา, นอรูปธาตุยา, นรูปธาตุยา, นอรูปธาตุยา, นกามธาตุยา, นอรูปธาตุยา’’ติ สตฺตวีสติ ทุกมูลกา ปุจฺฉาติ สพฺพาปิ สมฺปิณฺฑิตา เอกาสีติ ปุจฺฉา โหนฺติฯ ตาสํ วเสเนตฺถ วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ อิทํ ธาตุวาเร ปาฬิววตฺถานํฯ เอวํ ตาว สกเลปิ อนุสยยมเก ปาฬิววตฺถานเมตํ เวทิตพฺพํฯ

อาทิโต ปฏฺฐาย ปเนตฺถ ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตตฺถ ตตฺถ อยํ วินิจฺฉยกถา – อนุสยาติ เกนฏฺเฐน อนุสยา? อนุสยนฏฺเฐนฯ โก เอส อนุสยนฏฺโฐ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโฐฯ เอเต หิ อปฺปหีนฏฺเฐน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา อนุสยาติ วุจฺจนฺติฯ อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อถาปิ สิยา – อนุสยนฏฺโฐ นาม อปฺปหีนากาโรฯ อปฺปหีนากาโร จ อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชนฺตีติ ฯ ตตฺริทํ ปฏิวจนํ – อปฺปหีนากาโร อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเฐน ถามคตกิเลโส วุจฺจติฯ โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเฐน สเหตุโก เอกนฺตากุสโล อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

ตตฺริทํ ปมาณํ – อภิธมฺเม ตาว กถาวตฺถุสฺมิํ (กถา. 554 อาทโย) ‘‘อนุสยา อพฺยากตา, อนุสยา อเหตุกา, อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา’’ติ สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตาฯ

ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 3.21) ‘‘ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี’’ติ ปุจฺฉํ กตฺวา อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย ‘‘ถามคตานุสยํ ปชหตี’’ติ วุตฺตํฯ ธมฺมสงฺคเห ปน โมหสฺส ปทภาชเน ‘‘อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมิํ สมเย โมโห โหตี’’ติ (ธ. ส. 390) อกุสลจิตฺเตน สทฺธิํ อวิชฺชานุสยสฺส อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโตฯ อิมสฺมิํเยว อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ อญฺญตรสฺมิํ อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยมฺปิ ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมวฯ อนุสโย หิ นาเมส ปรินิปฺผนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโต อกุสลธมฺโมติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ กามราคานุสโยติอาทีสุ กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโย จาติ กามราคานุสโยฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนาฯ

อุปฺปตฺติฏฺฐานวารวณฺณนา

[2] อิทานิ เตสํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ ปกาเสตุํ กตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ กามาวจรภูมิยํ สุขาย จ อุเปกฺขาย จาติ ทฺวีสุ เวทนาสุฯ เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตีติ อิมาสุ ทฺวีสุ เวทนาสุ อุปฺปชฺชติฯ โส ปเนส อกุสลเวทนาสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติฯ อกุสลาย สุขาย เวทนาย เจว อุเปกฺขาย เวทนาย จ สหชาโตปิ หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ ตา เวทนา อารมฺมณํ กตฺวาปิ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ อวเสสา ปน กามาวจรกุสลวิปากกิริยเวทนา อารมฺมณเมว กตฺวา อุปฺปชฺชติฯ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน เจส ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาเณสุปิ อนุเสติเยวฯ น หิ สกฺกา เวทนาสุ อนุสยมาเนน ตํสมฺปยุตฺเตหิ สญฺญาทีหิ สทฺธิํ อสหชาเตน วา ภวิตุํ, ตํสมฺปยุตฺเต วา สญฺญาทโย อารมฺมณํ อกตฺวา อุปฺปชฺชิตุํฯ เอวํ สนฺเตปิ ปน ยสฺมา อิมา ทฺเว เวทนาว สาตสนฺตสุขตฺตา อสฺสาทฏฺเฐน กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานา, ตสฺมา ‘‘ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตี’’ติ วุตฺตํ, โอฬาริกวเสน หิ โพธเนยฺเย สุขํ โพเธตุนฺติฯ

นนุ เจส อารมฺมณวเสน อนุสยมาโน น เกวลํ อิมาสุ ทฺวีสุ เวทนาสุ เจว เวทนาสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อิฏฺเฐสุ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติเยวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ (วิภ. 816) ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ กามราคานุสโย อนุเสตี’’ติ อิมสฺมิมฺปิ ปกรเณ อนุสยวารสฺส ปฏิโลมนเย วุตฺตํฯ ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโย นานุเสตีติ ทุกฺขาย เวทนาย รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, โน จ ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโย นานุเสติฯ อปริยาปนฺเน เอตฺถ กามราคานุสโย จ นานุเสติ, ทิฏฺฐานุสโย จ นานุเสตี’’ติฯ เอตฺถ หิ ทุกฺขเวทนาย เจว รูปธาตุอาทีสุ จ นานุเสตีติ วุตฺตตฺตา สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ทุกฺขเวทนํ สโอกาเส รูปารูปาวจรธมฺเม นว จ, โลกุตฺตรธมฺเม ฐเปตฺวา อวเสเสสุ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อโนฬาริกตฺตาฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน หิ เวทนานญฺเญว โอฬาริกตฺตา อิเมสํ ปน อโนฬาริกตฺตา เอเตสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ น วุตฺตํ, อตฺถโต ปน ลพฺภติฯ ตสฺมา เอเตสุปิ กามราคานุสโย อนุเสติเยวาติ เวทิตพฺโพฯ น หิ สตฺถา สพฺพํ สพฺพตฺถ กเถติฯ โพธเนยฺยสตฺตานํ ปน วเสน กตฺถจิ ยํ ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ กเถติ, กตฺถจิ น กเถติฯ ตถา หิ อเนน กตฺถจิ ทิฏฺฐานุสโย อนุเสตีติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ ทิฏฺฐานุสโย อนุเสตี’’ติ ยํ ลพฺภติ ตํ สพฺพํ กถิตํฯ