กายสงฺขาโร น กาโย กายสงฺขาโรติ กายสงฺขาโร กาโย น โหติ, กายสงฺขาโรเยว ปเนโสติ อตฺโถฯ อวเสสนฺติ น เกวลํ เสสสงฺขารทฺวยเมวฯ กายสงฺขารวินิมุตฺตํ ปน เสสํ สพฺพมฺปิ สงฺขตาสงฺขตปณฺณตฺติเภทํ ธมฺมชาตํ เนว กาโย, น กายสงฺขาโรติ อิมินา อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

ปณฺณตฺติวารวณฺณนาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[19] ปวตฺติวาเร ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชตี’’ติ กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ ตีเณว ยมกานิ ลพฺภนฺติ; ตานิ คหิตาเนวฯ ตสฺส ปฏิโลมนเยปิ โอกาสวาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ สพฺพวาเรสุ ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ยมกคณนา เวทิตพฺพาฯ

อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – อิมสฺมิญฺหิ สงฺขารยมเก ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ วิตกฺกวิจารานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติอาทิวจนโต ปจฺจุปฺปนฺนาทิกาลเภโท ปวตฺติวเสนาปิ คเหตพฺโพ, น จุติปฏิสนฺธิวเสเนวฯ ‘‘ทุติยชฺฌาเน ตติยชฺฌาเน ตตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิวจนโต จ ฌานมฺปิ โอกาสวเสน คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวเมตฺถ ยํ ยํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺริทํ นยมุขํ – วินา วิตกฺกวิจาเรหีติ ทุติยตติยชฺฌานวเสน วุตฺตํฯ เตสนฺติ เตสํ ทุติยตติยชฺฌานสมงฺคีนํฯ กามาวจรานนฺติ กามาวจเร อุปฺปนฺนสตฺตานํฯ รูปาวจรเทวานํ ปน อสฺสาสปสฺสาสา นตฺถิฯ อรูปาวจรานํ รูปเมว นตฺถิฯ วินา อสฺสาสปสฺสาเสหีติ รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ วิตกฺกวิจารุปฺปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[21] ปฐมชฺฌาเน กามาวจเรติ กามาวจรภูมิยํ อุปฺปนฺเน ปฐมชฺฌาเนฯ องฺคมตฺตวเสน เจตฺถ ปฐมชฺฌานํ คเหตพฺพํ, น อปฺปนาวเสเนวฯ อนปฺปนาปตฺเตปิ หิ สวิตกฺกสวิจารจิตฺเต อิทํ สงฺขารทฺวยํ อุปฺปชฺชเตวฯ