เมนู

6. สงฺขารยมกํ

1. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา

[1] อิทานิ เตสญฺเญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสํ สงฺคณฺหิตฺวา สจฺจยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส สงฺขารยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา, อนฺตรวาราทโย จ อวเสสปเภทา เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – ปณฺณตฺติวาเร ตาว ยถา เหฏฺฐา ขนฺธาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ; จกฺขุ จกฺขายตนํ; จกฺขุ จกฺขุธาตุ; ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ ปทโสธนวาโร อารทฺโธฯ ตถา อนารภิตฺวา ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติ ปฐมํ ตโยปิ สงฺขารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาฯ

ตตฺถ กายสฺส สงฺขาโร กายสงฺขาโรฯ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายิกา, เอเต ธมฺมา กายปฺปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348 อตฺถโต สมานํ) หิ วจนโต การณภูตสฺส กรชกายสฺส ผลภูโต เอว สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ อปโร นโย – สงฺขริยตีติ สงฺขาโรฯ เกน สงฺขริยตีติ? กาเยนฯ อยญฺหิ วาโต วิย ภสฺตาย กรชกาเยน สงฺขริยตีติฯ เอวมฺปิ กายสฺส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ กาเยน กโต อสฺสาสปสฺสาสวาโตติ อตฺโถฯ ‘‘ปุพฺเพว โข, อาวุโส วิสาข, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโต ปน สงฺขโรตีติ สงฺขาโรฯ กิํ สงฺขโรติ? วจิํฯ วจิยา สงฺขาโรติ วจีสงฺขาโรฯ วจีเภทสมุฏฺฐาปกสฺส วิตกฺกวิจารทฺวยสฺเสตํ นามํฯ ‘‘สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโตเยว ปน ตติยปเทปิ สงฺขริยตีติ สงฺขาโรฯ เกน สงฺขริยติ? จิตฺเตนฯ กรณตฺเถ สามิวจนํ กตฺวา จิตฺตสฺส สงฺขาโรติ จิตฺตสงฺขาโรฯ สพฺเพสมฺปิ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ เจตสิกธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ วิตกฺกวิจารานํ ปน วจีสงฺขารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา วิตกฺกวิจาเร’’ติ วุตฺตํฯ