ตตฺริทํ นยมุขํ – สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ อนฺตมโส สุทฺธาวาสานมฺปิฯ เตปิ หิ ทุกฺขสจฺเจเนว อุปปชฺชนฺติฯ ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺสาติ อิทํ ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจสุ เอกโกฏฺฐาสสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ปญฺจโวการวเสเนว คเหตพฺพํฯ จตุโวกาเร ปน ตณฺหาวิปฺปยุตฺตสฺส ผลสมาปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เอกมฺปิ สจฺจํ นุปฺปชฺชติฯ อิทํ อิธ น คเหตพฺพํฯ เตสํ ทุกฺขสจฺจญฺจาติ ตสฺมิญฺหิ ขเณ ตณฺหํ ฐเปตฺวา เสสํ ทุกฺขสจฺจํ นาม โหตีติ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ปน รูปเมว ทุกฺขสจฺจํ นามฯ เสสา มคฺคสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา สจฺจวินิมุตฺตาฯ เตเนว การเณน ‘‘อรูเป มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ตตฺถาติ เตสํ ตสฺมิํ อุปปตฺติกฺขเณ ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปตฺติกฺขเณ จาติ เอวเมตฺถ ขณวเสน โอกาโส เวทิตพฺโพฯ อญฺเญสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโยฯ อนภิสเมตาวีนนฺติ จตุสจฺจปฏิเวธสงฺขาตํ อภิสมยํ อปฺปตฺตสตฺตานํฯ อภิสเมตาวีนนฺติ อภิสมิตสจฺจานนฺติฯ อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ปวตฺติวารวณฺณนาฯ

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[165-170] ปริญฺญาวาเร ปน ญาตปริญฺญา, ตีรณปริญฺญา, ปหานปริญฺญาติ ติสฺโสเปตฺถ ปริญฺญาโย ลพฺภนฺติฯ ยสฺมา จ โลกุตฺตรธมฺเมสุ ปริญฺญา นาม นตฺถิ; ตสฺมา อิธ ทฺเว สจฺจานิ คหิตานิฯ ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ ปริชานาตีติ ญาตตีรณปริญฺญาวเสเนว วุตฺตํฯ สมุทยสจฺจํ ปชหตีติ ญาตปหานปริญฺญาวเสนฯ อิติ อิมาสํ ปริญฺญานํ วเสน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

ปริญฺญาวารวณฺณนาฯ

สจฺจยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สงฺขารยมกํ

1. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา

[1] อิทานิ เตสญฺเญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสํ สงฺคณฺหิตฺวา สจฺจยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส สงฺขารยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา, อนฺตรวาราทโย จ อวเสสปเภทา เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – ปณฺณตฺติวาเร ตาว ยถา เหฏฺฐา ขนฺธาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ; จกฺขุ จกฺขายตนํ; จกฺขุ จกฺขุธาตุ; ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ ปทโสธนวาโร อารทฺโธฯ ตถา อนารภิตฺวา ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติ ปฐมํ ตโยปิ สงฺขารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาฯ

ตตฺถ กายสฺส สงฺขาโร กายสงฺขาโรฯ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายิกา, เอเต ธมฺมา กายปฺปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348 อตฺถโต สมานํ) หิ วจนโต การณภูตสฺส กรชกายสฺส ผลภูโต เอว สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ อปโร นโย – สงฺขริยตีติ สงฺขาโรฯ เกน สงฺขริยตีติ? กาเยนฯ อยญฺหิ วาโต วิย ภสฺตาย กรชกาเยน สงฺขริยตีติฯ เอวมฺปิ กายสฺส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ กาเยน กโต อสฺสาสปสฺสาสวาโตติ อตฺโถฯ ‘‘ปุพฺเพว โข, อาวุโส วิสาข, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโต ปน สงฺขโรตีติ สงฺขาโรฯ กิํ สงฺขโรติ? วจิํฯ วจิยา สงฺขาโรติ วจีสงฺขาโรฯ วจีเภทสมุฏฺฐาปกสฺส วิตกฺกวิจารทฺวยสฺเสตํ นามํฯ ‘‘สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโตเยว ปน ตติยปเทปิ สงฺขริยตีติ สงฺขาโรฯ เกน สงฺขริยติ? จิตฺเตนฯ กรณตฺเถ สามิวจนํ กตฺวา จิตฺตสฺส สงฺขาโรติ จิตฺตสงฺขาโรฯ สพฺเพสมฺปิ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ เจตสิกธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ วิตกฺกวิจารานํ ปน วจีสงฺขารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา วิตกฺกวิจาเร’’ติ วุตฺตํฯ