2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[18-21] อิธาปิ จ ปวตฺติวารสฺส อุปฺปาทวาราทีสุ ตีสุ อนฺตรวาเรสุ เอเกกสฺมิํ ฉเฬว กาลเภทาฯ เตสํ เอเกกสฺมิํ กาเล ปุคฺคลวาราทโย ตโย วาราฯ เต สพฺเพปิ อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิธาว โหนฺติฯ ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ยถา ขนฺธยมเก รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สญฺญากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ โหนฺติฯ เอวํ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ; ยสฺส วา ปน โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ; ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆาณายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ, อุปฺปชฺชติ; ยสฺส วา ปน ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ จกฺขายตนมูลกานิ เอกาทสฯ ‘‘ยสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน โสตายตนมูลกานิ ทส; ฆานายตนมูลกานิ นว, ชิวฺหายตนมูลกานิ อฏฺฐ; กายายตนมูลกานิ สตฺต; รูปายตนมูลกานิ ฉ; สทฺทายตนมูลกานิ ปญฺจ; คนฺธายตนมูลกานิ จตฺตาริ; รสายตนมูลกานิ ตีณิ; โผฏฺฐพฺพายตนมูลกานิ ทฺเว; มนายตนมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ฉสฏฺฐิ ยมกานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ จกฺขายตนมูลเกสุ เอกาทสสุ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ, ฆานายตนํ, รูปายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อิมานิ ปญฺเจว วิสฺสชฺชิตานิฯ เตสุ ปฐมํ วิสฺสชฺเชตพฺพํ ตาว วิสฺสชฺชิตํฯ ทุติยํ กิญฺจาปิ ปฐเมน สทิสวิสฺสชฺชนํ, จกฺขุโสตายตนานํ ปวตฺติฏฺฐาเน ปน ฆานายตนสฺส น เอกนฺเตน ปวตฺติโต ‘‘กถํ นุ โข เอตํ วิสฺสชฺเชตพฺพ’’นฺติ วิมตินิวารณตฺถํ วิสฺสชฺชิตํฯ รูปายตนมนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธิํ ตีณิ ยมกานิ อสทิสวิสฺสชฺชนตฺตา วิสฺสชฺชิตานิฯ เสเสสุ ชิวฺหายตนกายายตเนหิ ตาว สทฺธิํ ทฺเว ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทฺธิํ สทิสวิสฺสชฺชนานิฯ สทฺทายตนสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ อนุปฺปตฺติโต เตน สทฺธิํ ยมกสฺส วิสฺสชฺชนเมว นตฺถิฯ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตเนหิปิ สทฺธิํ ตีณิ ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทิสวิสฺสชฺชนาเนว โหนฺตีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตานิฯ โสตายตนมูลเกสุ ยํ ลพฺภติ , ตํ ปุริเมหิ สทิสวิสฺสชฺชนเมวาติ เอกมฺปิ ปาฬิํ นารุฬฺหํฯ ฆานายตนมูลเกสุ รูปายตเนน สทฺธิํ เอกํ, มนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธิํ ทฺเวติ ตีณิ ยมกานิ ปาฬิํ อารุฬฺหานิฯ เสสานิ ฆานายตนยมเกน สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา นารุฬฺหานิฯ ตถา ชิวฺหายตนกายายตนมูลกานิฯ

รูปายตนมูลเกสุ มนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธิํ ทฺเวเยว วิสฺสชฺชิตานิฯ คนฺธรสโผฏฺฐพฺเพหิ ปน สทฺธิํ ตีณิ รูปายตนมนายตเนหิ สทฺธิํ สทิสวิสฺสชฺชนานิฯ ยเถว เหตฺถ ‘‘สรูปกานํ อจิตฺตกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตถา อิธาปิ ‘‘สรูปกานํ อคนฺธกานํ, อรสกานํ อโผฏฺฐพฺพกาน’’นฺติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ คนฺธาทีนิ เจตฺถ อายตนภูตาเนว อธิปฺเปตานิฯ ตสฺมา ‘‘สรูปกานํ สคนฺธายตนาน’’นฺติ อายตนวเสเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สทฺทายตนมูลกานิ อตฺถาภาวโต ปาฬิํ นารุฬฺหาเนวฯ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพมูลกานิ จตฺตาริ ตีณิ ทฺเว จ เหฏฺฐิเมหิ สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา ปาฬิํ นารุฬฺหานิฯ มนายตนมูลกํ วิสฺสชฺชิตเมวาติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย กติปยยมกวิสฺสชฺชเนเนว ฉสฏฺฐิยมกานิ วิสฺสชฺชิตานิ นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ ยถา จ ปุคฺคลวาเร, เอวํ โอกาสวาเรปิ ปุคฺคโลกาสวาเรปิ ฉสฏฺฐีติ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ อนุโลมนเย อฏฺฐนวุติสตํ ยมกานิ โหนฺติฯ ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปีติ สพฺพานิปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ฉนฺนวุตาธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ โหนฺติฯ เตสุ ทฺวานวุตาธิกานิ สตฺต ปุจฺฉาสตานิ, จตุราสีตาธิกานิ จ ปนฺนรส อตฺถสตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ เอวํ เสเสสุปิ ปญฺจสุ กาลเภเทสูติ สพฺพานิปิ ฉสตฺตตาธิกานิ เตวีสติ ยมกสตานิฯ ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถาติ อิทเมตฺถ อุปฺปาทวาเร ปาฬิววตฺถานํฯ นิโรธวารอุปฺปาทนิโรธวาเรสุปิ เอเสว นโยติฯ สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติวาเร อฏฺฐวีสานิ เอกสตฺตติ ยมกสตานิฯ ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา เวทิตพฺพาฯ ปาฬิ ปน มนายตนํ ธมฺมายตนญฺจ เอกสทิสํ, นานํ นตฺถิฯ อุปริ ปน ‘‘วารสงฺเขโป โหตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สงฺขิตฺตาฯ ตสฺมา ยํ ตตฺถ ตตฺถ สงฺขิตฺตํ, ตํ สพฺพํ อสมฺมุยฺหนฺเตหิ สลฺลกฺเขตพฺพํฯ

อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ นยมุขํฯ สจกฺขุกานํ อโสตกานนฺติ อปาเย ชาติพธิรโอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ สจกฺขุโก อโสตโก หุตฺวา อุปปชฺชติฯ ยถาห – ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติฯ

โอปปาติกานํ เปตานํ , โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ, โอปปาติกานํ เนรยิกานํ; ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, จกฺขายตนํ รูปฆานคนฺธชิวฺหารสกายโผฏฺฐพฺพายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตน’’นฺติฯ สจกฺขุกานํ สโสตกานนฺติ สุคติทุคฺคตีสุ ปริปุณฺณายตเน จ โอปปาติเก รูปีพฺรหฺมาโน จ สนฺธาย วุตฺตํฯ เต หิ สจกฺขุกา สโสตกา หุตฺวา อุปปชฺชนฺติฯ ยถาห – ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กามาวจรานํ เทวานํ, ปฐมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ, โอปปาติกานํ เนรยิกานํ, ปริปุณฺณายตนานํฯ รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ปญฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, จกฺขายตนํ รูปโสตมนายตนํ ธมฺมายตน’’นฺติฯ

อฆานกานนฺติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทโย สนฺธาย วุตฺตํฯ เต หิ สจกฺขุกา อฆานกา หุตฺวา อุปปชฺชนฺติฯ กามธาตุยํ ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิฯ ยทิ ภเวยฺย ‘‘กสฺสจิ อฏฺฐายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ เวทยฺยฯ โย คพฺภเสยฺยโก ปน อฆานโก สิยา, โส ‘‘สจกฺขุกาน’’นฺติ วจนโต อิธ อนธิปฺเปโตฯ สจกฺขุกานํ สฆานกานนฺติ ชจฺจพธิรมฺปิ ปริปุณฺณายตนมฺปิ โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สฆานกานํ อจกฺขุกานนฺติ ชจฺจนฺธมฺปิ ชจฺจพธิรมฺปิ โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตเมวฯ สฆานกานํ สจกฺขุกานนฺติ ปริปุณฺณายตนเมว โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

สรูปกานํ อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรโอปปาติเกสุ อญฺญตโรปิ คพฺภเสยฺยโกปิ ลพฺภติเยวฯ สจิตฺตกานํ อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ชจฺจนฺธาทีหิ ตีหิ สทฺธิํ อรูปิโนปิ ลพฺภนฺติฯ อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ ปุริมปเท วุตฺเตหิ จตูหิ สทฺธิํ อสญฺญสตฺตาปิ ลพฺภนฺติฯ สรูปกานํ อฆานกานนฺติ เอตฺถ คพฺภเสยฺยกา จ อสญฺญสตฺตา จ เสสรูปีพฺรหฺมาโน จ ลพฺภนฺติฯ สจิตฺตกานํ อฆานกานนฺติ เอตฺถ คพฺภเสยฺยกา จ รูปารูปพฺรหฺมาโน จ ลพฺภนฺติฯ อจิตฺตกานํ อรูปกานนฺติปเทสุ ปน เอกโวการจตุโวการสตฺตาว ลพฺภนฺตีติ อิมินา นเยน สพฺเพสุ ปุคฺคลวาเรสุ ปุคฺคลวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

[22-254] โอกาสวาเร ยตฺถ จกฺขายตนนฺติ รูปีพฺรหฺมโลกํ ปุจฺฉติฯ เตเนว อามนฺตาติ วุตฺตํ ฯ

ตสฺมิญฺหิ ตเล นิยมโต ตานิ อายตนานิ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปชฺชนฺติฯ อิทเมตฺถ นยมุขํฯ อิมินา นยมุเขน สกเลปิ ปวตฺติวาเร อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปริญฺญาวาโร ขนฺธยมเก วุตฺตนโยเยวาติฯ

ปวตฺติวารวณฺณนาฯ

อายตนยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ธาตุยมกํ

[1-19] อิทานิ เตเยว มูลยมเก เทสิเต กุสลาทิธมฺเม ธาตุวเสน สงฺคณฺหิตฺวา อายตนยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ธาตุยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถ อายตนยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวติทพฺพํฯ อิธาปิ หิ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา, อวเสสา อนฺตรวารา จ สทฺธิํ กาลปฺปเภทาทีหิ อายตนยมเก อาคตสทิสาเยวฯ อิธาปิ จ ยมกปุจฺฉาสุขตฺถํ ปฏิปาฏิยา อชฺฌตฺติกพาหิรา รูปธาตุโยว วตฺวา วิญฺญาณธาตุโย วุตฺตาฯ ธาตูนํ ปน พหุตฺตา อิธ อายตนยมกโต พหุตรานิ ยมกานิ, ยมกทิคุณา ปุจฺฉา, ปุจฺฉาทิคุณา จ อตฺถา โหนฺติฯ ตตฺถ จกฺขุธาตุมูลกาทีสุ ยมเกสุ ลพฺภมานานํ ยมกานํ อตฺถวินิจฺฉโย อายตนยมเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตํสทิสาเยว เหตฺถ อตฺถคติ, เตเนว จ การเณน ปาฬิปิ สงฺขิตฺตาฯ ปริญฺญาวาโร ปากติโกเยวาติฯ

ธาตุยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ