ปฏิโลมวาเรปิ ‘น จกฺขุ, น จกฺขายตนํ; น จกฺขายตนํ, น จกฺขู’ติอาทีนิ ทฺวาทส , ปทโสธนมูลจกฺกวารสฺส ปเนตฺถ อนุโลมวาเร เอเกกายตนมูลกานิ เอกาทส เอกาทส กตฺวา ทฺวตฺติํสสตํ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ทฺวตฺติํสสตเมวฯ สุทฺธายตนวารสฺสาปิ อนุโลมวาเร ทฺวาทส, ปฏิโลมวาเร ทฺวาทส, สุทฺธายตนมูลจกฺกวารสฺสาปิ อนุโลมวาเร เอเกกายตนมูลกานิ เอกาทส เอกาทส กตฺวา ทฺวตฺติํสสตํ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ทฺวตฺติํสสตเมวาติ เอวมิธ ฉสตฺตตาธิเกหิ ปญฺจหิ ยมกสเตหิ, ทฺวิปญฺญาสาธิเกหิ เอกาทสหิ ปุจฺฉาสเตหิ, จตุราธิเกหิ เตวีสาย อตฺถสเตหิ จ ปฏิมณฺฑิโต ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพฯ

ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนาฯ

1. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา

[10-17] นิทฺเทสวาเร ปน เหฏฺฐา ขนฺธยมกสฺส ปณฺณตฺติวารนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อญฺญตฺร วิเสสาฯ ตตฺรายํ วิเสโส – ทิพฺพจกฺขูติ ทุติยวิชฺชาญาณํฯ ปญฺญาจกฺขูติ ตติยวิชฺชาญาณํฯ ทิพฺพโสตนฺติ ทุติยอภิญฺญาญาณํฯ ตณฺหาโสตนฺติ ตณฺหาวฯ อวเสโส กาโยติ นามกาโย, รูปกาโย, หตฺถิกาโย, อสฺสกาโยติ เอวมาทิฯ อวเสสํ รูปนฺติ รูปายตนโต เสสํ ภูตุปาทายรูปญฺเจว ปิยรูปสาตรูปญฺจฯ สีลคนฺโธติอาทีนิ วายนฏฺเฐน สีลาทีนํเยว นามานิฯ อตฺถรโสติอาทีนิปิ สาธุมธุรฏฺเฐน อตฺถาทีนญฺเญว นามานิฯ อวเสโส ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺมาทิอเนกปฺปเภโทติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ

ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[18-21] อิธาปิ จ ปวตฺติวารสฺส อุปฺปาทวาราทีสุ ตีสุ อนฺตรวาเรสุ เอเกกสฺมิํ ฉเฬว กาลเภทาฯ เตสํ เอเกกสฺมิํ กาเล ปุคฺคลวาราทโย ตโย วาราฯ เต สพฺเพปิ อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิธาว โหนฺติฯ ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ยถา ขนฺธยมเก รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สญฺญากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ โหนฺติฯ เอวํ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ; ยสฺส วา ปน โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ; ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆาณายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ, อุปฺปชฺชติ; ยสฺส วา ปน ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ จกฺขายตนมูลกานิ เอกาทสฯ ‘‘ยสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน โสตายตนมูลกานิ ทส; ฆานายตนมูลกานิ นว, ชิวฺหายตนมูลกานิ อฏฺฐ; กายายตนมูลกานิ สตฺต; รูปายตนมูลกานิ ฉ; สทฺทายตนมูลกานิ ปญฺจ; คนฺธายตนมูลกานิ จตฺตาริ; รสายตนมูลกานิ ตีณิ; โผฏฺฐพฺพายตนมูลกานิ ทฺเว; มนายตนมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ฉสฏฺฐิ ยมกานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ จกฺขายตนมูลเกสุ เอกาทสสุ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ, ฆานายตนํ, รูปายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อิมานิ ปญฺเจว วิสฺสชฺชิตานิฯ เตสุ ปฐมํ วิสฺสชฺเชตพฺพํ ตาว วิสฺสชฺชิตํฯ ทุติยํ กิญฺจาปิ ปฐเมน สทิสวิสฺสชฺชนํ, จกฺขุโสตายตนานํ ปวตฺติฏฺฐาเน ปน ฆานายตนสฺส น เอกนฺเตน ปวตฺติโต ‘‘กถํ นุ โข เอตํ วิสฺสชฺเชตพฺพ’’นฺติ วิมตินิวารณตฺถํ วิสฺสชฺชิตํฯ รูปายตนมนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธิํ ตีณิ ยมกานิ อสทิสวิสฺสชฺชนตฺตา วิสฺสชฺชิตานิฯ เสเสสุ ชิวฺหายตนกายายตเนหิ ตาว สทฺธิํ ทฺเว ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทฺธิํ สทิสวิสฺสชฺชนานิฯ สทฺทายตนสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ อนุปฺปตฺติโต เตน สทฺธิํ ยมกสฺส วิสฺสชฺชนเมว นตฺถิฯ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตเนหิปิ สทฺธิํ ตีณิ ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทิสวิสฺสชฺชนาเนว โหนฺตีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตานิฯ โสตายตนมูลเกสุ ยํ ลพฺภติ , ตํ ปุริเมหิ สทิสวิสฺสชฺชนเมวาติ เอกมฺปิ ปาฬิํ นารุฬฺหํฯ ฆานายตนมูลเกสุ รูปายตเนน สทฺธิํ เอกํ, มนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธิํ ทฺเวติ ตีณิ ยมกานิ ปาฬิํ อารุฬฺหานิฯ เสสานิ ฆานายตนยมเกน สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา นารุฬฺหานิฯ ตถา ชิวฺหายตนกายายตนมูลกานิฯ