เมนู

อามสิตฺวา ปวตฺเตสุ, ฐาเนสุ กถยี ชิโน;

เตสํ ปาฬิววตฺถานํ, ทสฺสิตํ อนุปุพฺพโตฯ

วินิจฺฉยตฺถํ อตฺถสฺส, ปญฺหาวิสฺสชฺชนานิ จ;

วิสฺสชฺชนานํ ฐานานิ, ยานิ ตานิ จ สพฺพโสฯ

ทสฺเสตฺวา เอกปญฺหสฺมิํ, โยชนาปิ ปกาสิตา;

วิตฺถาเรน คเต เอตฺถ, ปญฺหาวิสฺสชฺชนกฺกเมฯ

อตฺถํ วณฺณยตา กาตุํ, กิํ นุ สกฺกา อิโต ปรํ;

นเยน อิมินา ตสฺมา, อตฺถํ ชานนฺตุ ปณฺฑิตาติฯ

ปวตฺติมหาวารวณฺณนาฯ

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[206-208] ตทนนฺตเร ปริญฺญาวาเรปิ ฉเฬว กาลเภทาฯ อนุโลมปฏิโลมโต ทฺเวเยว นยาฯ ปุคฺคลวาโร, โอกาสวาโร, ปุคฺคโลกาสวาโรติ อิเมสุ ปน ตีสุ ปุคฺคลวาโรว ลพฺภติ, น อิตเร ทฺเวฯ กิํ การณา? สทิสวิสฺสชฺชนตายฯ โย หิ โกจิ ปุคฺคโล ยตฺถ กตฺถจิ ฐาเน รูปกฺขนฺธํ เจ ปริชานาติ, เวทนากฺขนฺธมฺปิ ปริชานาติเยวฯ เวทนากฺขนฺธํ เจ ปริชานาติ, รูปกฺขนฺธมฺปิ ปริชานาติเยวฯ รูปกฺขนฺธํ เจ น ปริชานาติ, เวทนากฺขนฺธมฺปิ น ปริชานาติเยวฯ เวทนากฺขนฺธํ เจ น ปริชานาติ, รูปกฺขนฺธมฺปิ น ปริชานาติเยวฯ ตสฺมา เตสุปิ ‘ยตฺถ รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตี’ติ อาทิวเสน ปุจฺฉํ กตฺวา ‘อามนฺตา’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ฯ สิยาติ สทิสวิสฺสชฺชนตาย เต อิธ น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อถ วา ปริญฺญากิจฺจํ นาม ปุคฺคลสฺเสว โหติ, โน โอกาสสฺส, ปุคฺคโลว ปริชานิตุํ สมตฺโถ, โน โอกาโสติ ปุคฺคลวาโรเวตฺถ คหิโต, น โอกาสวาโรฯ ตสฺส ปน อคฺคหิตตฺตา ตทนนฺตโร ปุคฺคโลกาสวาโร ลพฺภมาโนปิ น คหิโตฯ

โย ปเนส ปุคฺคลวาโร คหิโต, ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สญฺญากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อนุโลมนเย อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิฯ ปฏิโลมนเย ทสาติ วีสติฯ ตถา เสเสสุปีติ เอเกกสฺมิํ กาเล วีสติ วีสติ กตฺวา ฉสุ กาเลสุ วีสํ ยมกสตํ, จตฺตารีสานิ ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ, อสีตฺยาธิกานิ จตฺตาริ อตฺถสตานิ จ โหนฺตีติ อิทเมตฺถ ปาฬิววตฺถานํฯ

อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสงฺขาตา ตโย อทฺธา ปวตฺติวาเร วิย จุติปฏิสนฺธิวเสน น ลพฺภนฺติฯ ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนว ลพฺภนฺติฯ เตเนเวตฺถ ‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตี’ติอาทีสุ ปุจฺฉาสุ ‘อามนฺตา’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขณสฺมิญฺหิ นิพฺพานารมฺมเณน จิตฺเตน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปริญฺญากิจฺจนิพฺพตฺติยา ยํ กิญฺจิ เอกํ ขนฺธํ ปริชานนฺโต อิตรมฺปิ ปริชานาตีติ วุจฺจติฯ เอวเมตฺถ ‘ปริชานาตี’ติ ปญฺเหสุ อนุโลมนเย ปริญฺญากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ อคฺคมคฺคสมงฺคิํ สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปฏิโลมนเย ปน ‘น ปริชานาตี’ติ ปญฺเหสุ ปุถุชฺชนาทโย สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํฯ ‘ปริชานิตฺถา’ติ อิมสฺมิํ ปน อตีตกาลวาเร มคฺคานนฺตรอคฺคผเล ฐิโตปิ ปริญฺญากิจฺจสฺส นิฏฺฐิตตฺตา ปริชานิตฺถเยว นามฯ

[209] โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานิตฺถาติ ปญฺเหน อคฺคมคฺคสมงฺคิํ ปุจฺฉติฯ ยสฺมา ปเนส ขนฺธปญฺจกํ ปริชานาติเยว นาม, น ตาว นิฏฺฐิตปริญฺญากิจฺโจ; ตสฺมา ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กโตฯ ทุติยปญฺเห ปน ปริชานิตฺถาติ อรหนฺตํ ปุจฺฉติฯ ยสฺมา ปเนโส นิฏฺฐิตปริญฺญากิจฺโจฯ นตฺถิ ตสฺส ปริญฺเญยฺยํ นาม; ตสฺมา ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กโตฯ ปฏิโลมนยวิสฺสชฺชเน ปเนตฺถ อรหา รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาตีติ อรหโต ปริญฺญาย อภาเวน วุตฺตํฯ อคฺคมคฺคสมงฺคี เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถาติ อรหตฺตมคฺคฏฺฐสฺส อนิฏฺฐิตปริญฺญากิจฺจตาย วุตฺตํฯ น เกวลญฺจ เวทนากฺขนฺธเมว, เอกธมฺมมฺปิ โส น ปริชานิตฺเถวฯ อิทํ ปน ปุจฺฉาวเสน วุตฺตํฯ โน จ รูปกฺขนฺธนฺติ อิทมฺปิ ปุจฺฉาวเสเนว วุตฺตํฯ อญฺญมฺปิ ปน โส ขนฺธํ ปริชานาติฯ

[210-211] โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานิสฺสตีติ เอตฺถ ยสฺมา มคฺคฏฺฐปุคฺคโล เอกจิตฺตกฺขณิโก, ตสฺมา โส ปริชานิสฺสตีติ สงฺขํ น คจฺฉติฯ เตน วุตฺตํ ‘โน’ติฯ

เต รูปกฺขนฺธญฺจ น ปริชานิตฺถาติ ปุจฺฉาสภาเคน วุตฺตํ, น ปริชานิํสูติ ปเนตฺถ อตฺโถฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติฯ

ปริญฺญาวารวณฺณนาฯ

ขนฺธยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อายตนยมกํ

1. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา

[1-9] อิทานิ มูลยมเก เทสิเตเยว กุสลาทิธมฺเม อายตนวเสนาปิ สงฺคณฺหิตฺวา ขนฺธยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อายตนยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ ยเถว หิ ตตฺถ ปณฺณตฺติวาโร, ปวตฺติวาโร, ปริญฺญาวาโรติ ตโย มหาวารา โหนฺติ, ตถา อิธาปิฯ วจนตฺโถปิ เนสํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อิธาปิ จ ปณฺณตฺติวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ววตฺถิโตฯ อิตเร นิทฺเทสวเสเนวฯ ‘ตตฺถ ทฺวาทสายตนานี’ติ ปทํ อาทิํ กตฺวา ยาว นายตนา น มโนติ, ตาว ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ทฺวาทสายตนานีติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ อายตนานํ อุทฺเทโสฯ จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมายตนนฺติ เตสญฺเญว ปเภทโต นามววตฺถานํฯ ยมกวเสน ปุจฺฉาสุขตฺถญฺเจตฺถ ปฐมํ ปฏิปาฏิยา อชฺฌตฺตรูปายตนานิ วุตฺตานิฯ ปจฺฉา พาหิรรูปายตนานิฯ ปริโยสาเน มนายตนธมฺมายตนานิฯ

ยถา ปน เหฏฺฐา ขนฺธวเสน, เอวมิธ อิเมสํ อายตนานํ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธายตนวาโร, สุทฺธายตนมูลจกฺกวาโรติ, จตฺตาโรว นยวารา โหนฺติฯ เอเกโก เจตฺถ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธเยวฯ เตสมตฺโถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยถา ปน ขนฺธยมเก ปทโสธนวารสฺส อนุโลมวาเร ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’นฺติอาทีนิ ปญฺจ ยมกานิ, ตถา อิธ ‘จกฺขุ, จกฺขายตนํ; จกฺขายตนํ; จกฺขู’ติอาทีนิ ทฺวาทสฯ