เมนู

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[50-205] อิทานิ ยสฺส รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน ปวตฺติวาโร อารทฺโธฯ กสฺมา ปเนตฺถ อุทฺเทสวาโร น วุตฺโตติ? เหฏฺฐา ทสฺสิตนยตฺตาฯ ปณฺณตฺติวารสฺมิญฺหิ อุทฺเทสวาเร นโย ทสฺสิโตฯ เตน ปน นเยน สกฺกา โส อิธ อวุตฺโตปิ ชานิตุนฺติ ตํ อวตฺวา นิทฺเทสวาโรว อารทฺโธฯ อิมสฺมิํ ปน ปวตฺติวารสงฺขาเต มหาวาเร อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโรติ ตโย อนฺตรวารา โหนฺติฯ เตสุ ปฐโม ธมฺมานํ อุปฺปาทลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา อุปฺปาทวาโรติ วุจฺจติฯ ทุติโย เตสญฺเญว นิโรธลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา นิโรธวาโรติ วุจฺจติฯ ตติโย อุภินฺนมฺปิ ลกฺขณานํ ทีปิตตฺตา อุปฺปาทนิโรธวาโรติ วุจฺจติฯ อุปฺปาทวาเรน เจตฺถ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชนากาโรว ทีปิโตฯ นิโรธวาเรน ‘อุปฺปนฺนํ นาม นิจฺจํ นตฺถี’ติ เตสญฺเญว อนิจฺจตา ทีปิตาฯ อุปฺปาทนิโรธวาเรน ตทุภยํฯ

ตตฺถ อุปฺปาทวาเร ตาว ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน ฉ กาลเภทา โหนฺติ – ปจฺจุปฺปนฺโน, อตีโต, อนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต, อตีเตนานาคโตติฯ เตสุ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ ปจฺจุปฺปนฺนาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺโน เวทิตพฺโพฯ โส ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพตฺตา อติวิย สุวิญฺเญยฺโยติ ปฐมํ วุตฺโตฯ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตีตาภิธานวเสน อตีโต เวทิตพฺโพฯ โส ปจฺจกฺขโต อนุภูตปุพฺพานํ อตีตธมฺมานํ อนุมาเนน อนาคเตหิ สุวิญฺเญยฺยตรตฺตา ทุติยํ วุตฺโตฯ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อนาคตาภิธานวเสน อนาคโต เวทิตพฺโพฯ โส ปจฺจกฺขโต จ อนุภูตปุพฺพวเสน จ คหิตธมฺมานุมาเนน ‘อนาคเตปิ เอวรูปา ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี’ติ คเหตพฺพโต ตติยํ วุตฺโตฯ

ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธิํ อตีตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต เวทิตพฺโพฯ โส มิสฺสเกสุ ตีสุ สุวิญฺเญยฺยตรตฺตา จตุตฺถํ วุตฺโตฯ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธิํ อนาคตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต เวทิตพฺโพฯ โส ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพานํ ธมฺมานํ อตฺถิตาย อตฺถโต สุวิญฺเญยฺยตโรติ ปญฺจมํ วุตฺโตฯ

ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตีเตน สทฺธิํ อนาคตาภิธานวเสน อตีเตนานาคโต เวทิตพฺโพฯ โส ปุริเมหิ ทุวิญฺเญยฺโยติ ฉฏฺฐํ วุตฺโตฯ

เอวเมเตสุ ฉสุ กาลเภเทสุ ยฺวายํ ปฐโม ปจฺจุปฺปนฺโน, ตตฺถ ปุคฺคลโต, โอกาสโต, ปุคฺคโลกาสโตติ ตโย วารา โหนฺติฯ เตสุ ยสฺสาติ ปุคฺคลวเสน ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน ปุคฺคลวาโรยตฺถาติ โอกาสวเสน ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน โอกาสวาโรยสฺส ยตฺถาติ ปุคฺคโลกาสวเสน ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน ปุคฺคโลกาสวาโรฯ อิเม ปน ตโยปิ วารา ปฐมํ อนุโลมนเยน นิทฺทิสิตฺวา ปจฺฉา ปฏิโลมนเยน นิทฺทิฏฺฐาฯ เตสุ ‘อุปฺปชฺชติ’ ‘อุปฺปชฺชิตฺถ,’ ‘อุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ วจนโต อุปฺปตฺติทีปโน อนุโลมนโยฯ ‘นุปฺปชฺชติ’, ‘นุปฺปชฺชิตฺถ,’ ‘นุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ วจนโต อนุปฺปตฺติทีปโน ปฏิโลมนโยฯ

ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตาว ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, วิญฺญาณกฺขนฺโธ, อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส วา ปน วิญฺญาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ ยมกานิ; ‘‘ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สญฺญากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ; สญฺญากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว; สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ รูปกฺขนฺธมูลเกสุ จตูสุ อาทิโต เอกเมว วิสฺสชฺชิตํฯ เสสานิ เตน สทิสวิสฺสชฺชนานีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตานิฯ เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุปิ ‘อามนฺตา’ติ เอกสทิสเมว วิสฺสชฺชนํฯ ตสฺมา ตานิปิ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตาเนวาติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวาเร อนุโลมนเย เอกยมกวิสฺสชฺชเนเนว ทส ยมกานิ วิสฺสชฺชิตานิ นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ ยถา จ ปุคฺคลวาเร ทส, เอวํ โอกาสวาเร ทส, ปุคฺคโลกาสวาเร ทสาติ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ อนุโลมนเย ติํส ยมกานิ โหนฺติฯ

ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปีติ สพฺพานิปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺฐิ ยมกานิ โหนฺติฯ เตสุ วีสปุจฺฉาสตํ, จตฺตารีสานิ จ ทฺเว อตฺถสตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ เอวํ เสเสสุปิ ปญฺจสุ กาลเภเทสุ ปุคฺคลาทิเภทโต อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ฉ ฉ วาราฯ เอเกกสฺมิํ วาเร ทส ทส กตฺวา สฏฺฐิ สฏฺฐิ ยมกานีติ ตีณิ ยมกสตานิฯ ตานิ ปุริเมหิ สทฺธิํ สฏฺฐาธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ, วีสาธิกานิ สตฺตปุจฺฉาสตานิ, จตฺตารีสานิ จ จุทฺทส อตฺถสตานิ โหนฺติฯ อิทํ ตาว อุปฺปาทวาเร ปาฬิววตฺถานํฯ ยถา จ อุปฺปาทวาเร, ตถา นิโรธวาเรปิ, อุปฺปาทนิโรธวาเรปีติ สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติมหาวาเร อสีติ ยมกสหสฺสํ, สฏฺฐิสตาธิกานิ ทฺเว ปุจฺฉาสหสฺสานิ, วีสํ ติสตาธิกานิ จ จตฺตาริ อตฺถสหสฺสานิ เวทิตพฺพานิฯ

ปาฬิ ปน อุปฺปาทวาเร นิโรธวาเร จ ตีสุ อสมฺมิสฺสกกาลเภเทสุ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วาเร เอเกกเมว ยมกํ วิสฺสชฺเชตฺวา สงฺขิตฺตาฯ ตีสุ มิสฺสกกาลเภเทสุ ‘ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สญฺญากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’ติอาทินา นเยน เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุปิ เอกํ ยมกํ วิสฺสชฺชิตํฯ อุปฺปาทนิโรธวาเร ปน ฉสุปิ กาลเภเทสุ ตํ วิสฺสชฺชิตเมวฯ เสสานิ เตน สมานวิสฺสชฺชนตฺตา สงฺขิตฺตานีติฯ อิทํ สกเลปิ ปวตฺติมหาวาเร ปาฬิววตฺถานํฯ

อตฺถวินิจฺฉยตฺถํ ปนสฺส อิทํ ลกฺขณํ เวทิตพฺพํ – อิมสฺมิญฺหิ ปวตฺติมหาวาเร จตุนฺนํ ปญฺหานํ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ สตฺตวีสติยา ฐาเนสุ ปกฺขิปิตฺวา อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปุเรปญฺโห, ปจฺฉาปญฺโห, ปริปุณฺณปญฺโห, โมฆปญฺโหติ อิเม จตฺตาโร ปญฺหา นามฯ เอเกกสฺมิญฺหิ ยมเก ทฺเว ทฺเว ปุจฺฉาฯ เอเกกปุจฺฉายปิ ทฺเว ทฺเว ปทานิฯ ตตฺถ ยาย ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน เอเกเนว ปเทน คหิตกฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ , อยํ ปุเรปญฺโห นามฯ ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ทฺวีหิปิ ปเทหิ คหิตกฺขนฺธานํ อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, อยํ ปจฺฉาปญฺโห นามฯ ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน เอเกนปิ ปเทน คหิตกฺขนฺธสฺส ทฺวีหิปิ ปเทหิ คหิตกฺขนฺธานํ อุปฺปาโท วา, นิโรโธ วา ลพฺภติ, อยํ ปริปุณฺณปญฺโห นามฯ ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ปฏิกฺเขโป วา, ปฏิเสโธ วา ลพฺภติ, อยํ โมฆปญฺโห นามฯ ยสฺมา ปเนส อทสฺสิยมาโน น สกฺกา ชานิตุํ, ตสฺมา นํ ทสฺสยิสฺสามฯ

‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’ติ ปุจฺฉาย ตาว อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺมิํ วิสฺสชฺชเน เอเกเนว ปเทน คหิตสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท ลพฺภติ, อิติ อยญฺเจว อญฺโญ จ เอวรูโป ปญฺโห ปุเรปญฺโหติ เวทิตพฺโพฯ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’ติ ปุจฺฉาย ปน ‘อามนฺตา’ติ อิมสฺมิํ วิสฺสชฺชเน ทฺวีหิ ปเทหิ คหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานํ ยสฺส กสฺสจิ สตฺตสฺส อตีเต อุปฺปาโท ลพฺภติฯ อิติ อยญฺเจว อญฺโญ จ เอวรูโป ปญฺโห ปจฺฉาปญฺโหติ เวทิตพฺโพฯ

‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ อิมาย ปน ปฐมปุจฺฉาย ‘อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติอาทิเก อิมสฺมิํ วิสฺสชฺชเน ‘อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ อิมสฺมิํ โกฏฺฐาเส เอเกเนว ปเทน คหิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺสปิ อุปฺปาโท ลพฺภติฯ ‘ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชตี’ติ อิมสฺมิํ โกฏฺฐาเส ทฺวีหิปิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานมฺปิ อุปฺปาโท ลพฺภติฯ อิติ อยญฺเจว อญฺโญ จ เอวรูโป ปญฺโห ปริปุณฺณปญฺโหติ เวทิตพฺโพฯ ปุเรปจฺฉาปญฺโหติปิ เอตสฺเสว นามํฯ เอตสฺส หิ วิสฺสชฺชเน ปุริมโกฏฺฐาเส เอเกน ปเทน สงฺคหิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺเสว อุปฺปาโท ทสฺสิโตฯ ทุติยโกฏฺฐาเส ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานํฯ อิมินาเยว จ ลกฺขเณน ยตฺถ เอเกน ปเทน สงฺคหิตสฺส ขนฺธสฺส อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, โส ปุเรปญฺโหติ วุตฺโตฯ ยตฺถ ทฺวีหิปิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ ขนฺธานํ อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, โส ปจฺฉาปญฺโหติ วุตฺโตฯ

‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’ติ อิมาย ปน ปุจฺฉาย ‘นตฺถี’ติ อิมสฺมิํ วิสฺสชฺชเน ปฏิกฺเขโป ลพฺภติฯ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี’ติ ปุจฺฉาย ‘โน’ติ อิมสฺมิํ วิสฺสชฺชเน ปฏิเสโธ ลพฺภติฯ ตสฺมา อยญฺเจว ทุวิโธ อญฺโญ จ เอวรูโป ปญฺโห โมฆปญฺโหติ เวทิตพฺโพฯ ตุจฺฉปญฺโหติปิ วุจฺจติฯ เอวํ ตาว จตฺตาโร ปญฺหา เวทิตพฺพาฯ

ปาฬิคติยา วิสฺสชฺชนํ, ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ, สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ, ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ, ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนนฺติ อิมานิ ปน ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ นาม ฯ ตตฺถ ยํ วิสฺสชฺชนํ ปาฬิปทเมว หุตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปาฬิคติยา วิสฺสชฺชนํ นามฯ ตํ ปุเรปญฺเห ลพฺภติฯ ‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’ติ หิ ปญฺเห ‘อุปฺปชฺชตี’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ปาฬิปทเมว หุตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ปาฬิคติยา วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปน วิสฺสชฺชนํ ปฏิวจนภาเวน อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ นามฯ ตํ ปจฺฉาปญฺเห ลพฺภติฯ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’ติ หิ ปญฺเห ‘อามนฺตา’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ปฏิวจนวเสเนว อตฺถํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ ยํ วิสฺสชฺชนํ สรูเปน ทสฺเสตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ; อิทํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ นามฯ ตํ ปริปุณฺณปญฺเห ลพฺภติฯ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ; ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ หิ ปญฺเห ‘อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ‘อิเมสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เวทนากฺขนฺโธ, อิเมสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จา’ติ สรูปทสฺสเนเนว อตฺถํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํฯ ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปน วิสฺสชฺชนํ ตถารูปสฺส อตฺถสฺสาภาวโต อตฺถปฏิกฺเขเปน ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ นามฯ ยํ ตถารูปสฺส อตฺถสฺส เอกกฺขเณ อลาภโต อตฺถปฏิเสธเนน ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนํ นามฯ ตํ โมฆปญฺเห ลพฺภติฯ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’ติ หิ ปญฺเห ‘นตฺถี’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ; เอวรูโป นาม สตฺโต นตฺถีติ อตฺถปฏิกฺเขเปน ปญฺหํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ; ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี’ติ ปญฺเห ปน ‘โน’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอกสฺมิํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปาเทน สทฺธิํ นิโรโธ นาม น ลพฺภตีติ อตฺถปฏิเสธเนน ปญฺหํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ อิเม จตฺตาโร ปญฺหา, อิมานิ จ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ, เยสุ สตฺตวีสติยา ฐาเนสุ ปกฺขิปิตพฺพานิ, ตานิ เอวํ เวทิตพฺพานิ – อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ ฐานํ, อสญฺญสตฺเต ตตฺถาติ เอกํ, อสญฺญสตฺตานนฺติ เอกํ; อสญฺญสตฺตา จวนฺตานนฺติ เอกํ; อรูปํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, อรูเป ตตฺถาติ เอกํ, อรูปานนฺติ เอกํ, อรูปา จวนฺตานนฺติ เอกํ , อรูเป ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ, อรูเป ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ; เย จ อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ เอกํ; ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, ปญฺจโวกาเร ตตฺถาติ เอกํ, ปญฺจโวการานนฺติ เอกํ ปญฺจโวการา จวนฺตานนฺติ เอกํ, ปญฺจโวกาเร ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ, ปญฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ; สุทฺธาวาสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, สุทฺธาวาเส ตตฺถาติ เอกํ, สุทฺธาวาสานนฺติ เอกํ, สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ; สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, สพฺเพสํ จวนฺตานนฺติ เอกํ; สพฺพสาธารณวเสน ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ, ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ, จตุโวการํ ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, จวนฺตานนฺติ เอกํฯ เอวํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปญฺหานํ อิมานิ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ อิเมสุ สตฺตวีสติยา ฐาเนสุ ปกฺขิปิตฺวา อิมสฺมิํ ปวตฺติมหาวาเร อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ เอวํ วิทิตฺวา หิ ปญฺหํ วิสฺสชฺชนฺเตน สุวิสฺสชฺชิโต โหติ, อตฺถญฺจ วินิจฺฉยนฺเตน สุวินิจฺฉิโต โหติฯ

ตตฺถายํ นโย – ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ เวทนากฺขนฺโธปิ ตสฺส ตสฺมิญฺเญว ขเณ อุปฺปชฺชตีติ ปุจฺฉติฯ อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ อจิตฺตกปฏิสนฺธิวเสน อสญฺญสตฺตภวํ อุปปชฺชนฺตานํฯ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ เตสํ เอกนฺเตน รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติเยวฯ ปวตฺเต อุปฺปนฺนานํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา ‘อสญฺญสตฺตาน’นฺติ อวตฺวา’อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติ วุตฺตํฯ โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ อจิตฺตกตฺตา ปน เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชเตวฯ อิทํ สตฺตวีสติยา ฐาเนสุ ปฐเม ฐาเน ปริปุณฺณปญฺหสฺส ปุริมโกฏฺฐาเส สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํฯ ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ รูปารูปมิสฺสกปฏิสนฺธิวเสน ปญฺจโวการภวํ อุปปชฺชนฺตานํฯ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จาติ เตสํ เอกนฺเตน รูปเวทนากฺขนฺธสงฺขาตา ทฺเวปิ ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติเยวฯ ปวตฺเต ปน ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ เต ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปิ, ตสฺมา ‘ปญฺจโวการาน’นฺติ อวตฺวา ‘ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติ วุตฺตํฯ อิทํ ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ ฐาเน ปริปุณฺณปญฺหสฺส ปจฺฉิมโกฏฺฐาเส สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพานิ วิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิฯ

อิทํ ปเนตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ – สกเลปิ หิ อิมสฺมิํ ขนฺธยมเก ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ ปวตฺเต ยาว มรณา ขนฺธานํ อปริยนฺเตสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ วิชฺชมาเนสุปิ ลหุปริวตฺตานํ ธมฺมานํ วินิพฺโภคํ กตฺวา อุปฺปาทนิโรเธ ทสฺเสตุํ น สุกรนฺติ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรเธ อนามสิตฺวา อภินวํ วิปากวฏฺฏํ นิปฺผาทยมาเนน นานากมฺเมน นิพฺพตฺตานํ ปฏิสนฺธิขนฺธานํ อุปฺปาทํ ทสฺเสตุํ สุขนฺติ ปฏิสนฺธิกาเล อุปฺปาทวเสเนว อุปฺปาทวาโร กถิโตฯ อุปฺปนฺนสฺส ปน วิปากวฏฺฏสฺส ปริโยสาเนน นิโรธํ ทสฺเสตุํ สุขนฺติ มรณกาเล นิโรธวเสน นิโรธวาโร กถิโตฯ

กิํ ปเนตฺถ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรธานํ อนามฏฺฐภาเว ปมาณนฺติ? ปาฬิเยวฯ ปาฬิยญฺหิ วิเสเสน อุปฺปาทวารสฺส อนาคตกาลวาเร ‘ปจฺฉิมภวิกานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ อยํ ปาฬิ อติปมาณเมวฯ ปจฺฉิมภวิกานญฺหิ ปวตฺเต รูปารูปธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ ยุตฺตภาเว สติปิ ‘รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา วุตฺตภาเวน ปวตฺเต อุปฺปาโท น คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ ‘สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานํ เตสํ ตตฺถ สญฺญากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌิตฺถ, โน จ เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตี’ติ อยํ ปน ปาฬิ ปวตฺเต นิโรธสฺส อนามฏฺฐภาเว อติวิย ปมาณํฯ สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานญฺหิ จุติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ฐิตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ปวตฺเต อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสญฺญากฺขนฺธานํ คณนปโถ นตฺถิฯ ‘เอวํ สนฺเตปิ เตสํ ตตฺถ สญฺญากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌิตฺถา’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา วุตฺตภาเวน ปวตฺเต นิโรโธ น คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอวเมตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ วิทิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทเมว จุตินิโรธเมว จ คเหตฺวา เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อาคตานํ วิสฺสชฺชนานํ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ โส ปน สกฺกา อาทิวิสฺสชฺชเน วุตฺตนเยน สพฺพตฺถ วิทิตุนฺติ วิสฺสชฺชนปฏิปาฏิยา น วิตฺถาริโตฯ อิมินา ปน เอวํ ทินฺเนนปิ นเยน โย เอเตสํ อตฺถวินิจฺฉยํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, เตน อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา สาธุกํ สุตฺวาปิ ชานิตพฺโพฯ

อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส, อุปฺปนฺนญฺจาปิ เอกโต;

นยสฺส อนุโลมสฺส, ปฏิโลมนยสฺส จฯ

วเสน ยานิ ขนฺเธสุ, ยมกานิ จ ปญฺจสุ;

ปุคฺคลํ อถ โอกาสํ, ปุคฺคโลกาสเมว จฯ

อามสิตฺวา ปวตฺเตสุ, ฐาเนสุ กถยี ชิโน;

เตสํ ปาฬิววตฺถานํ, ทสฺสิตํ อนุปุพฺพโตฯ

วินิจฺฉยตฺถํ อตฺถสฺส, ปญฺหาวิสฺสชฺชนานิ จ;

วิสฺสชฺชนานํ ฐานานิ, ยานิ ตานิ จ สพฺพโสฯ

ทสฺเสตฺวา เอกปญฺหสฺมิํ, โยชนาปิ ปกาสิตา;

วิตฺถาเรน คเต เอตฺถ, ปญฺหาวิสฺสชฺชนกฺกเมฯ

อตฺถํ วณฺณยตา กาตุํ, กิํ นุ สกฺกา อิโต ปรํ;

นเยน อิมินา ตสฺมา, อตฺถํ ชานนฺตุ ปณฺฑิตาติฯ

ปวตฺติมหาวารวณฺณนาฯ

3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[206-208] ตทนนฺตเร ปริญฺญาวาเรปิ ฉเฬว กาลเภทาฯ อนุโลมปฏิโลมโต ทฺเวเยว นยาฯ ปุคฺคลวาโร, โอกาสวาโร, ปุคฺคโลกาสวาโรติ อิเมสุ ปน ตีสุ ปุคฺคลวาโรว ลพฺภติ, น อิตเร ทฺเวฯ กิํ การณา? สทิสวิสฺสชฺชนตายฯ โย หิ โกจิ ปุคฺคโล ยตฺถ กตฺถจิ ฐาเน รูปกฺขนฺธํ เจ ปริชานาติ, เวทนากฺขนฺธมฺปิ ปริชานาติเยวฯ เวทนากฺขนฺธํ เจ ปริชานาติ, รูปกฺขนฺธมฺปิ ปริชานาติเยวฯ รูปกฺขนฺธํ เจ น ปริชานาติ, เวทนากฺขนฺธมฺปิ น ปริชานาติเยวฯ เวทนากฺขนฺธํ เจ น ปริชานาติ, รูปกฺขนฺธมฺปิ น ปริชานาติเยวฯ ตสฺมา เตสุปิ ‘ยตฺถ รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตี’ติ อาทิวเสน ปุจฺฉํ กตฺวา ‘อามนฺตา’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ฯ สิยาติ สทิสวิสฺสชฺชนตาย เต อิธ น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อถ วา ปริญฺญากิจฺจํ นาม ปุคฺคลสฺเสว โหติ, โน โอกาสสฺส, ปุคฺคโลว ปริชานิตุํ สมตฺโถ, โน โอกาโสติ ปุคฺคลวาโรเวตฺถ คหิโต, น โอกาสวาโรฯ ตสฺส ปน อคฺคหิตตฺตา ตทนนฺตโร ปุคฺคโลกาสวาโร ลพฺภมาโนปิ น คหิโตฯ