ตตฺถ ขนฺธา เวทนาติอาทีสุ ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติอาทินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิตรถา นิทฺเทสวาเรน สทฺธิํ วิโรโธ โหติฯ โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา’ติอาทีนิ วีสติเมวฯ เอวํ ตาว เอเกน ยมกสเตน ทฺวีหิ ปุจฺฉาสเตหิ เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺฐานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺเถ กตฺวา จตูหิ จ อตฺถสเตหิ ปฏิมณฺฑิโต ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพติฯ

ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนาฯ

1. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา

[26] อิทานิ รูปํ รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ ยํกิญฺจิ รูปนฺติ วุจฺจติฯ สพฺพํ ตํ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ วจนโสธนตฺถํ ปุจฺฉติฯ ปิยรูปํ สาตรูปํ, รูปํ, น รูปกฺขนฺโธติ ยํ ‘ปิยรูปํ สาตรูป’นฺติ เอตฺถ รูปนฺติ วุตฺตํ, ตํ รูปเมว, น รูปกฺขนฺโธติ อตฺโถฯ รูปกฺขนฺโธ รูปญฺเจว รูปกฺขนฺโธ จาติ โย ปน รูปกฺขนฺโธ, โส รูปนฺติปิ รูปกฺขนฺโธติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ยสฺมา รูปกฺขนฺโธ นิยเมเนว รูปนฺติ วตฺตพฺโพฯ ตสฺมา อามนฺตาติ อาหฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โย ปน ยตฺถ วิเสโส ภวิสฺสติ, ตเถว ตํ วณฺณยิสฺสาม ฯ สญฺญายมเก ตาว ทิฏฺฐิสญฺญาติ ‘ปปญฺจสญฺญา’ติอาทีสุ อาคตา ทิฏฺฐิสญฺญาฯ สงฺขารยมเก อวเสสา สงฺขาราติ ‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’ติอาทีสุ อาคตา สงฺขารกฺขนฺธโต อวเสสา สงฺขตธมฺมาฯ ปฏิโลมวาเรปิ เอเสว นโยติฯ

ปทโสธนวาโร นิฏฺฐิโตฯ

[28] ปทโสธนมูลจกฺกวาเร ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ เยเกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉติฯ เสสปุจฺฉาสุปิ เอเสว นโยฯ

ปฏิโลเม น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ เอตฺถ เย ปญฺญตฺตินิพฺพานสงฺขาตา ธมฺมา ขนฺธา น โหนฺติ, เต ยสฺมา เวทนากฺขนฺโธปิ น โหนฺติ, ตสฺมา อามนฺตาติ อาหฯ เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโยติฯ

ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นิฏฺฐิโตฯ

[38] สุทฺธขนฺธวาเร รูปํ ขนฺโธติ ยํกิญฺจิ รูปนฺติ วุตฺตํ, สพฺพํ ตํ ขนฺโธติ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ ยสฺมา ปิยรูปสาตรูปสงฺขาตํ วา รูปํ โหตุ, ภูตุปาทารูปํ วา, สพฺพํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺคหํ คจฺฉเตวฯ ตสฺมา อามนฺตาติ ปฏิชานาติฯ ทุติยปเท ‘ขนฺธา รูป’นฺติ ปุจฺฉิตพฺเพ ยสฺมา รูปนฺติวจเนน รูปกฺขนฺโธว อธิปฺเปโต, ตสฺมา วจนํ อนาทิยิตฺวา อตฺถวเสน ปุจฺฉนฺโต ขนฺธา รูปกฺขนฺโธติ อาหฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปรโต อายตนยมกาทีนํ นิทฺเทสวาเรปิ เอเสว นโยฯ สญฺญา ขนฺโธติ เอตฺถาปิ ทิฏฺฐิสญฺญา วา โหตุ, สญฺญา เอว วา, สพฺพายปิ ขนฺธภาวโต อามนฺตาติ วุตฺตํฯ สงฺขารา ขนฺโธติ ปเทปิ เอเสว นโยฯ ขนฺธวินิมุตฺตโก หิ สงฺขาโร นาม นตฺถิฯ

[39] ปฏิโลเม น รูปํ น ขนฺโธติ ยํ ธมฺมชาตํ รูปํ น โหติ, ตํ ขนฺโธปิ น โหตีติ ปุจฺฉติฯ วิสฺสชฺชเน ปนสฺส รูปํ ฐเปตฺวา อวเสสา ขนฺธา น รูปํ, ขนฺธาติ รูปโต อญฺเญ เวทนาทโย ขนฺธา รูปเมว น โหนฺติ, ขนฺธา ปน โหนฺตีติ อตฺโถฯ รูปญฺจ ขนฺเธ จ ฐเปตฺวา อวเสสาติ ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ นิพฺพานญฺเจว ปญฺญตฺติ จฯ อิโต ปเรสุปิ ‘อวเสสา’ติ ปเทสุ เอเสว นโยติฯ

สุทฺธขนฺธวาโร นิฏฺฐิโตฯ

[40-44] สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาเร รูปํ ขนฺโธติอาทีนํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นิฏฺฐิโตฯ

ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[50-205] อิทานิ ยสฺส รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน ปวตฺติวาโร อารทฺโธฯ กสฺมา ปเนตฺถ อุทฺเทสวาโร น วุตฺโตติ? เหฏฺฐา ทสฺสิตนยตฺตาฯ ปณฺณตฺติวารสฺมิญฺหิ อุทฺเทสวาเร นโย ทสฺสิโตฯ เตน ปน นเยน สกฺกา โส อิธ อวุตฺโตปิ ชานิตุนฺติ ตํ อวตฺวา นิทฺเทสวาโรว อารทฺโธฯ อิมสฺมิํ ปน ปวตฺติวารสงฺขาเต มหาวาเร อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโรติ ตโย อนฺตรวารา โหนฺติฯ เตสุ ปฐโม ธมฺมานํ อุปฺปาทลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา อุปฺปาทวาโรติ วุจฺจติฯ ทุติโย เตสญฺเญว นิโรธลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา นิโรธวาโรติ วุจฺจติฯ ตติโย อุภินฺนมฺปิ ลกฺขณานํ ทีปิตตฺตา อุปฺปาทนิโรธวาโรติ วุจฺจติฯ อุปฺปาทวาเรน เจตฺถ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชนากาโรว ทีปิโตฯ นิโรธวาเรน ‘อุปฺปนฺนํ นาม นิจฺจํ นตฺถี’ติ เตสญฺเญว อนิจฺจตา ทีปิตาฯ อุปฺปาทนิโรธวาเรน ตทุภยํฯ

ตตฺถ อุปฺปาทวาเร ตาว ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน ฉ กาลเภทา โหนฺติ – ปจฺจุปฺปนฺโน, อตีโต, อนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต, อตีเตนานาคโตติฯ เตสุ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ ปจฺจุปฺปนฺนาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺโน เวทิตพฺโพฯ โส ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพตฺตา อติวิย สุวิญฺเญยฺโยติ ปฐมํ วุตฺโตฯ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตีตาภิธานวเสน อตีโต เวทิตพฺโพฯ โส ปจฺจกฺขโต อนุภูตปุพฺพานํ อตีตธมฺมานํ อนุมาเนน อนาคเตหิ สุวิญฺเญยฺยตรตฺตา ทุติยํ วุตฺโตฯ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อนาคตาภิธานวเสน อนาคโต เวทิตพฺโพฯ โส ปจฺจกฺขโต จ อนุภูตปุพฺพวเสน จ คหิตธมฺมานุมาเนน ‘อนาคเตปิ เอวรูปา ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี’ติ คเหตพฺพโต ตติยํ วุตฺโตฯ

ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธิํ อตีตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต เวทิตพฺโพฯ โส มิสฺสเกสุ ตีสุ สุวิญฺเญยฺยตรตฺตา จตุตฺถํ วุตฺโตฯ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธิํ อนาคตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต เวทิตพฺโพฯ โส ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพานํ ธมฺมานํ อตฺถิตาย อตฺถโต สุวิญฺเญยฺยตโรติ ปญฺจมํ วุตฺโตฯ