สเหตุกํ นามํ นามมูเลนาติ ปเทปิ สเหตุกํ นามํ นามมูเลนาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มูลวารวณฺณนาฯ

[98-99] เหตุวาราทีสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มูลํ เหตุ นิทานญฺจาติคาถา ยถานิทฺทิฏฺฐานํ ทสนฺนมฺปิ วารานํ ปุน อุทฺทานวเสเนว วุตฺตาติฯ

มูลยมกวณฺณนาฯ

2. ขนฺธยมกํ

1. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] อิทานิ มูลยมเก เทสิเตเยว กุสลาทิธมฺเม ขนฺธวเสน สงฺคณฺหิตฺวา มูลยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ขนฺธยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ – อิมสฺมิญฺหิ ขนฺธยมเก ตโย มหาวารา โหนฺติ – ปณฺณตฺติวาโร, ปวตฺติวาโร, ปริญฺญาวาโรติฯ เตสุ ปณฺณตฺติวาโร ขนฺธานํ นามาภิธานโสธนวเสเนว คตตฺตา ปณฺณตฺติวาโรติ วุจฺจติฯ ปวตฺติวาโร เตน โสธิตนามาภิธานานํ ขนฺธานํ อุปฺปาทนิโรธวเสน ปวตฺติํ โสธยมาโน คโต, ตสฺมา ปวตฺติวาโรติ วุจฺจติฯ ปริญฺญาวาโร อิมินานุกฺกเมน ปวตฺตานํ ขนฺธานํ สงฺเขเปเนว ติสฺโส ปริญฺญา ทีปยมาโน คโต, ตสฺมา ปริญฺญาวาโรติ วุจฺจติฯ ตตฺถ ปณฺณตฺติวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวีหากาเรหิ ววตฺถิโตฯ อิตเรสุ วิสุํ อุทฺเทสวาโร นตฺถิฯ อาทิโต ปฏฺฐาย ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน เอกธา ววตฺถิตาฯ ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธาติปทํ อาทิํ กตฺวา ยาว น ขนฺธา, น สงฺขาราติ ปทํ ตาว ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพฯ ปุจฺฉาวาโรติปิ ตสฺเสว นามํฯ ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธาติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ ขนฺธานํ อุทฺเทโสฯ รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เตสญฺเญว ปเภทโต นามววตฺถานํฯ

[2-3] อิทานิ อิเมสํ ขนฺธานํ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธขนฺธวาโร, สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโรติ จตฺตาโร นยวารา โหนฺติฯ ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติอาทินา นเยน ปทเมว โสเธตฺวา คโต ปทโสธนวาโร นามฯ โส อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’นฺติอาทีนิ ปญฺจ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น รูปกฺขนฺโธ; น รูปกฺขนฺโธ น รูป’นฺติอาทีนิ ปญฺเจวฯ ตโต ปรํ เตสญฺเญว ปทโสธนวาเร โสธิตานํ ขนฺธานํ ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต ปทโสธนมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นามฯ โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น รูปกฺขนฺโธ; น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’ติอาทีนิ วีสติเมวฯ

ตโต ปรํ รูปํ ขนฺโธ ขนฺธา รูปนฺติอาทินา นเยน สุทฺธขนฺธวเสเนว คโต สุทฺธขนฺธวาโร นามฯ ตตฺถ ขนฺธา รูปนฺติอาทีสุ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ กสฺมา? นิทฺเทสวาเร เอวํ ภาชิตตฺตาฯ ตตฺถ หิ ‘รูปํ ขนฺโธติ อามนฺตาฯ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธติ รูปกฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว รูปกฺขนฺโธ จ, อวเสสา ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ’ติ เอวํ ‘ขนฺธา รูป’นฺติอาทีนํ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน ปทํ อุทฺธริตฺวา อตฺโถ วิภตฺโตฯ เตเนว จ การเณเนเส สุทฺธขนฺธวาโรติ วุตฺโตฯ วจนโสธเน วิย หิ เอตฺถ น วจนํ ปมาณํฯ ยถา ยถา ปน สุทฺธขนฺธา ลพฺภนฺติ, ตถา ตถา อตฺโถว ปมาณํฯ ปรโต อายตนยมกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอโสปิ จ สุทฺธขนฺธวาโร อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ ขนฺโธ ขนฺธา รูป’นฺติอาทีนิ ปญฺจ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูป’นฺติอาทีนิ ปญฺเจวฯ

ตโต ปรํ เตสญฺเญว สุทฺธขนฺธานํ รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนาติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต สุทฺธขนฺธมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นามฯ

ตตฺถ ขนฺธา เวทนาติอาทีสุ ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติอาทินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิตรถา นิทฺเทสวาเรน สทฺธิํ วิโรโธ โหติฯ โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา’ติอาทีนิ วีสติเมวฯ เอวํ ตาว เอเกน ยมกสเตน ทฺวีหิ ปุจฺฉาสเตหิ เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺฐานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺเถ กตฺวา จตูหิ จ อตฺถสเตหิ ปฏิมณฺฑิโต ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพติฯ

ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนาฯ

1. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา

[26] อิทานิ รูปํ รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ ยํกิญฺจิ รูปนฺติ วุจฺจติฯ สพฺพํ ตํ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ วจนโสธนตฺถํ ปุจฺฉติฯ ปิยรูปํ สาตรูปํ, รูปํ, น รูปกฺขนฺโธติ ยํ ‘ปิยรูปํ สาตรูป’นฺติ เอตฺถ รูปนฺติ วุตฺตํ, ตํ รูปเมว, น รูปกฺขนฺโธติ อตฺโถฯ รูปกฺขนฺโธ รูปญฺเจว รูปกฺขนฺโธ จาติ โย ปน รูปกฺขนฺโธ, โส รูปนฺติปิ รูปกฺขนฺโธติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ยสฺมา รูปกฺขนฺโธ นิยเมเนว รูปนฺติ วตฺตพฺโพฯ ตสฺมา อามนฺตาติ อาหฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โย ปน ยตฺถ วิเสโส ภวิสฺสติ, ตเถว ตํ วณฺณยิสฺสาม ฯ สญฺญายมเก ตาว ทิฏฺฐิสญฺญาติ ‘ปปญฺจสญฺญา’ติอาทีสุ อาคตา ทิฏฺฐิสญฺญาฯ สงฺขารยมเก อวเสสา สงฺขาราติ ‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’ติอาทีสุ อาคตา สงฺขารกฺขนฺธโต อวเสสา สงฺขตธมฺมาฯ ปฏิโลมวาเรปิ เอเสว นโยติฯ

ปทโสธนวาโร นิฏฺฐิโตฯ

[28] ปทโสธนมูลจกฺกวาเร ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ เยเกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉติฯ เสสปุจฺฉาสุปิ เอเสว นโยฯ