เมนู

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[50] อิทานิ เยเกจิ กุสลา ธมฺมาติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ ตตฺถ เย เกจีติ อนวเสสวจนํฯ กุสลา ธมฺมาติ กุสลตฺติกสฺส ปทภาชเน วุตฺตลกฺขณา อนวชฺชสุขวิปากา กุสลสภาวาฯ สพฺเพ เต กุสลมูลาติ กิํ เต สพฺเพเยว กุสลมูลาติ ปุจฺฉติฯ ตีเณว กุสลมูลานีติ น เต สพฺเพ กุสลมูลานิ, อโลภาทีนิ ปน ตีณิ เอว กุสลมูลานีติ อตฺโถฯ อวเสสา กุสลา ธมฺมา น กุสลมูลาติ อวเสสา ผสฺสาทโย กุสลา ธมฺมา กุสลมูลานิ นาม น โหนฺติฯ อถ วา อวเสสา ผสฺสาทโย กุสลา ธมฺมาเยว นาม, น กุสลมูลานีติปิ อตฺโถฯ เย วา ปน กุสลมูลาติ เย วา ปน ปฐมปุจฺฉาย ทุติยปเทน กุสลมูลาติ ตโย อโลภาทโย คหิตาฯ สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ กิํ เต สพฺเพ ตโยปิ ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉติฯ อามนฺตาติ สพฺเพสมฺปิ กุสลมูลานํ กุสลภาวํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อาหฯ อยํ ตาว มูลนเย มูลยมกสฺส อตฺโถฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพปุจฺฉาสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพฯ ยํ ปน ยตฺถ วิเสสมตฺตํ อตฺถิ, ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ

[51] เอกมูลยมเก ตาว สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลาติ คณนฏฺเฐน เอกมูลกํ อคฺคเหตฺวา สมานฏฺเฐน คเหตพฺพาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – สพฺเพ เต กุสลมูเลน สมานมูลาฯ ยํ ผสฺสสฺส มูลํ, ตเทว เวทนาทีนนฺติฯ อถ เนสํ ตถาภาวํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อามนฺตาติ อาหฯ กุสลสมุฏฺฐานนฺติ กุสลจิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ ทสฺสิตํฯ เอกมูลนฺติ อโลภาทินา กุสลมูเลน สมานมูลํ ฯ ยเถว หิ ผสฺสาทีนํ อโลภาทโย เหตุปจฺจยตฺตา มูลํ, ตถา ตํ สมุฏฺฐานรูปสฺสาปิ, กุสลลกฺขณาภาเวน ปน ตํ น กุสลํฯ

[52] อญฺญมญฺญยมเก ‘เยเกจิ กุสลา’ติ อปุจฺฉิตฺวา เยเกจิ กุสลมูเลน เอกมูลาติ ปุจฺฉา กตาฯ กสฺมา? อิมินาปิ พฺยญฺชเนน ตสฺเสวตฺถสฺส สมฺภวโตฯ กุสลมูลานีติ อิทํ ปุริมสฺส วิเสสนํฯ ‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’ติ หิ วุตฺตํ, ตานิ ปน กุสลมูลานิปิ โหนฺติ อกุสลอพฺยากตมูลานิปิ, อิธ กุสลมูลานีติ วิเสสทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญมูลานิ จาติ อญฺญมญฺญํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺเสว ปฏิโลมปุจฺฉาย ‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลา’ติ อวตฺวา สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ วุตฺตํฯ กสฺมา? อตฺถวิเสสาภาวโตฯ กุสลมูเลน เอกมูลาติ หิ ปุจฺฉาย กตาย ‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’ติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ภเวยฺย, เอวญฺจ สติ อตฺถวิเสสาภาโว โหติฯ

ตสฺมา ตถา อกตฺวา เอวํ ปุจฺฉา กตาฯ อิมินา อุปาเยน มูลมูลนยาทีสุปิ อญฺญมญฺญมูลยมเก ปุจฺฉาวิเสโส เวทิตพฺโพฯ

[53-55] มูลมูลนเย สพฺเพ เต กุสลมูลมูลาติ สพฺเพ เต กุสลมูลสงฺขาตา มูลาติ ปุจฺฉติฯ เอกมูลมูลาติ สมานฏฺเฐน เอกเมว มูลมูลํ เอเตสนฺติ เอกมูลมูลาฯ อญฺญมญฺญมูลมูลาติ อญฺญมญฺญสฺส มูลํ อญฺญมญฺญมูลํ, อญฺญมญฺญมูลํ เหตุปจฺจยฏฺเฐน มูลํ เอเตสนฺติ อญฺญมญฺญมูลมูลาฯ

[56] มูลกนเย กุสลมูลกาติ เหตุปจฺจยฏฺเฐน กุสลํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลกาฯ

[57-61] มูลมูลกนเย กุสลมูลมูลกาติ กุสลานํ มูลํ กุสลมูลํฯ เหตุปจฺจยฏฺเฐเนว กุสลมูลํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลมูลกาติฯ อยํ ตาว กุสลปทํ นิสฺสาย นยยมกปุจฺฉาสุ วิเสสตฺโถฯ

[62-73] อกุสลปทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส, อเหตุกํ อกุสลนฺติ วิจิกิจฺฉาย เจว อุทฺธจฺเจน จ สมฺปยุตฺตํ โมหํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[74-85] อเหตุกํ อพฺยากตนฺติ อฏฺฐารส จิตฺตุปฺปาทา รูปํ, นิพฺพานญฺจฯ อพฺยากตมูเลน น เอกมูลนฺติ อิธ ปน ฐเปตฺวา สเหตุกอพฺยากตสมุฏฺฐานํ รูปํ, เสสํ ลพฺภติฯ สเหตุกอพฺยากตสมุฏฺฐานํ รูปํ อพฺยากตมูเลน เอกมูลํ โหติ, ตํ อพฺโพหาริกํ กตฺวา เอกโต ลพฺภมานกวเสเนว เจตํ วิสฺสชฺชนํ กตํฯ

[86-97] นามา ธมฺมาติ นามสงฺขาตา ธมฺมาฯ เต อตฺถโต จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, นิพฺพานญฺจฯ นเวว นามมูลานีติ กุสลากุสลอพฺยากตมูลวเสน นว มูลานิฯ อเหตุกํ นามํ นามมูเลน น เอกมูลนฺติ อเหตุกํ สพฺพมฺปิ อฏฺฐารส จิตฺตุปฺปาทวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตโมหนิพฺพานสงฺขาตํ นามํ นามมูเลน น เอกมูลํ ฯ น หิ ตํ เตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชติฯ

สเหตุกํ นามํ นามมูเลนาติ ปเทปิ สเหตุกํ นามํ นามมูเลนาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มูลวารวณฺณนาฯ

[98-99] เหตุวาราทีสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มูลํ เหตุ นิทานญฺจาติคาถา ยถานิทฺทิฏฺฐานํ ทสนฺนมฺปิ วารานํ ปุน อุทฺทานวเสเนว วุตฺตาติฯ

มูลยมกวณฺณนาฯ

2. ขนฺธยมกํ

1. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] อิทานิ มูลยมเก เทสิเตเยว กุสลาทิธมฺเม ขนฺธวเสน สงฺคณฺหิตฺวา มูลยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ขนฺธยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ – อิมสฺมิญฺหิ ขนฺธยมเก ตโย มหาวารา โหนฺติ – ปณฺณตฺติวาโร, ปวตฺติวาโร, ปริญฺญาวาโรติฯ เตสุ ปณฺณตฺติวาโร ขนฺธานํ นามาภิธานโสธนวเสเนว คตตฺตา ปณฺณตฺติวาโรติ วุจฺจติฯ ปวตฺติวาโร เตน โสธิตนามาภิธานานํ ขนฺธานํ อุปฺปาทนิโรธวเสน ปวตฺติํ โสธยมาโน คโต, ตสฺมา ปวตฺติวาโรติ วุจฺจติฯ ปริญฺญาวาโร อิมินานุกฺกเมน ปวตฺตานํ ขนฺธานํ สงฺเขเปเนว ติสฺโส ปริญฺญา ทีปยมาโน คโต, ตสฺมา ปริญฺญาวาโรติ วุจฺจติฯ ตตฺถ ปณฺณตฺติวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวีหากาเรหิ ววตฺถิโตฯ อิตเรสุ วิสุํ อุทฺเทสวาโร นตฺถิฯ อาทิโต ปฏฺฐาย ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน เอกธา ววตฺถิตาฯ ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธาติปทํ อาทิํ กตฺวา ยาว น ขนฺธา, น สงฺขาราติ ปทํ ตาว ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพฯ ปุจฺฉาวาโรติปิ ตสฺเสว นามํฯ ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธาติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ ขนฺธานํ อุทฺเทโสฯ รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เตสญฺเญว ปเภทโต นามววตฺถานํฯ