ยมกปฺปกรณ-อฏฺฐกถา

สงฺเขเปเนว เทวานํ, เทวเทโว สุราลเย;

กถาวตฺถุปฺปกรณํ, เทสยิตฺวา รณญฺชโหฯ

ยมสฺส วิสยาตีโต, นานายมกมณฺฑิตํ;

อภิธมฺมปฺปกรณํ, ฉฏฺฐํ ฉฏฺฐาน เทสโกฯ

ยมกํ อยมาวตฺต-นีลามลตนูรุโห;

ยํ เทสยิ อนุปฺปตฺโต, ตสฺส สํวณฺณนากฺกโม;

อิทานิ ยสฺมา ตสฺมาสฺส, โหติ สํวณฺณนา อยนฺติฯ

1. มูลยมกํ

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] มูลยมกํ , ขนฺธยมกํ, อายตนยมกํ, ธาตุยมกํ, สจฺจยมกํ, สงฺขารยมกํ, อนุสยยมกํ, จิตฺตยมกํ, ธมฺมยมกํ, อินฺทฺริยยมกนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ ยมกานํ วเสน อิทํ ปกรณํ ทสวิเธน วิภตฺตนฺติ หิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เยสํ ทสนฺนํ ยมกานํ วเสน อิทํ ปกรณํ ทสวิเธน วิภตฺตํ, เตสญฺเจว อิมสฺส จ ปกรณสฺส นามตฺโถ ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – เกนฏฺเฐน ยมกนฺติ? ยุคฬฏฺเฐนฯ ยุคฬญฺหิ ยมกนฺติ วุจฺจติ – ‘ยมกปาฏิหาริยํ, ยมกสาลา’ติอาทีสุ วิยฯ อิติ ยุคฬสงฺขาตานํ ยมกานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ ทสสุ เอเกกํ ยมกํ นามฯ อิเมสํ ปน ยมกานํ สมูหภาวโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ยมกนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ มูลวเสน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ กตฺวา เทสิตตฺตา ทสนฺนํ ตาว สพฺพปฐมํ มูลยมกนฺติ วุตฺตํฯ

ตสฺส อุทฺเทสวาโร, นิทฺเทสวาโรติ ทฺเว วารา โหนฺติ ฯ เตสุ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน นิทฺทิสิตพฺพตฺตา อุทฺเทสวาโร ปฐโมฯ ตสฺส เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา; เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ อิทํ ยมกํ อาทิ ฯ ตสฺส กุสลากุสลมูลสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อตฺถยมกนฺติ วา, เตสญฺเญว อตฺถานํ วเสน อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปาฬิธมฺมวเสน ธมฺมยมกนฺติ วา, อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปุจฺฉาวเสน ปุจฺฉายมกนฺติ วา ติธา ยมกภาโว เวทิตพฺโพฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อิทานิ อิเมสํ ยมกานํ วเสน เทสิเต อิมสฺมิํ มูลยมเก อุทฺเทสวารสฺส ตาว นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานเมว เอวํ เวทิตพฺพํ – กุสลตฺติกมาติกาย หิ ‘กุสลา ธมฺมา’ติ อิทํ อาทิปทํ นิสฺสาย มูลนโย, มูลมูลนโย, มูลกนโย, มูลมูลกนโยติ อิเม จตฺตาโร นยา โหนฺติฯ เตสํ เอเกกสฺมิํ นเย มูลยมกํ, เอกมูลยมกํ, อญฺญมญฺญมูลยมกนฺติ ตีณิ ตีณิ ยมกานิฯ เอวํ จตูสุ นเยสุ ทฺวาทส ยมกานิ, เอเกกสฺมิํ ยมเก อนุโลมปฏิโลมวเสน ทฺเว ทฺเว ปุจฺฉาติ จตุวีสติ ปุจฺฉา, เอเกกาย ปุจฺฉาย สนฺนิฏฺฐานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺถาติ อฏฺฐจตฺตาลีส อตฺถาติฯ

ตตฺถ เย เกจิ กุสลา ธมฺมาติ กุสเลสุ ‘‘กุสลา นุ โข, น กุสลา นุ โข’’ติ สนฺเทหาภาวโต อิมสฺมิํ ปเท สนฺนิฏฺฐานตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สพฺเพ เต กุสลมูลาติ ‘‘สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมา กุสลมูลา นุ โข, นนุ โข’’ติ เอวํ วิมติวเสน ปุจฺฉิตตฺตา อิมสฺมิํ ปเท สํสยตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โส จ โข เวเนยฺยานํ สํสยฏฺฐาเน สํสยทีปนตฺถํ วุตฺโต, ตถาคตสฺส ปน สํสโย นาม นตฺถิฯ อิโต ปเรสุปิ ปุจฺฉาปเทสุ เอเสว นโยฯ

ยถา จ กุสลปทํ นิสฺสาย อิเม จตฺตาโร นยา, เอเกกสฺมิํ นเย ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ทฺวาทส ยมกานิ, เอเกกสฺมิํ ยมเก ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วเสน จตุวีสติ ปุจฺฉา; เอเกกาย ปุจฺฉาย ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อฏฺฐจตฺตาลีส อตฺถา จ โหนฺติฯ อกุสลปทํ นิสฺสายปิ ตเถวฯ อพฺยากตปทํ นิสฺสายปิ ตเถวฯ

ตีณิปิ ปทานิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิฏฺฐํ นามปทํ นิสฺสายปิ ตเถวาติ กุสลตฺติกมาติกาย จตูสุ ปเทสุ สพฺเพปิ โสฬส นยา, อฏฺฐจตฺตาลีส ยมกานิ , ฉนฺนวุติ ปุจฺฉา, ทฺเวนวุติสตํ อตฺถา จ อุทฺเทสวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺตาวตา มูลวาโร นาม ปฐมํ อุทฺทิฏฺโฐ โหติฯ

ตโต ปรํ เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลเหตูติอาทโย ตสฺเสว มูลวารสฺส เววจนวเสน นว วารา อุทฺทิฏฺฐาฯ อิติ มูลวาโร, เหตุวาโร, นิทานวาโร, สมฺภววาโร, ปภววาโร, สมุฏฺฐานวาโร, อาหารวาโร, อารมฺมณวาโร, ปจฺจยวาโร, สมุทยวาโรติ สพฺเพปิ ทส วารา โหนฺติฯ ตตฺถ มูลวาเร อาคตปริจฺเฉเทเนว เสเสสุปิ นยาทโย เวทิตพฺพาติ สพฺเพสุปิ ทสสุ วาเรสุ สฏฺฐิสตนยา, อสีติอธิกานิ จตฺตาริ ยมกสตานิ, สฏฺฐิอธิกานิ นวปุจฺฉาสตานิ, วีสาธิกานิ เอกูนวีสติ อตฺถสตานิ จ อุทฺทิฏฺฐานีติ เวทิตพฺพานิฯ เอวํ ตาว อุทฺเทสวาเร นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํฯ

มูลํ เหตุ นิทานญฺจาติ คาถา ทสนฺนมฺปิ วารานํ อุทฺทานคาถา นามฯ ตตฺถ มูลาทีนิ สพฺพานิปิ การณเววจนาเนวฯ การณญฺหิ ปติฏฺฐานฏฺเฐน มูลํฯ อตฺตโน ผลนิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุฯ ‘หนฺท, นํ คณฺหาถา’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํฯ เอตสฺมา ผลํ สมฺโภตีติ สมฺภโวฯ ปภวตีติ ปภโวฯ สมุฏฺฐาติ เอตฺถ ผลํ, เอเตน วา สมุฏฺฐาตีติ สมุฏฺฐานํฯ อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโรฯ อปฺปฏิกฺขิปิตพฺเพน อตฺตโน ผเลน อาลมฺพิยตีติ อาลมฺพณํฯ เอตํ ปฏิจฺจ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโยฯ เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโยฯ เอวเมเตสํ ปทานํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนาฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[50] อิทานิ เยเกจิ กุสลา ธมฺมาติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ ตตฺถ เย เกจีติ อนวเสสวจนํฯ กุสลา ธมฺมาติ กุสลตฺติกสฺส ปทภาชเน วุตฺตลกฺขณา อนวชฺชสุขวิปากา กุสลสภาวาฯ สพฺเพ เต กุสลมูลาติ กิํ เต สพฺเพเยว กุสลมูลาติ ปุจฺฉติฯ ตีเณว กุสลมูลานีติ น เต สพฺเพ กุสลมูลานิ, อโลภาทีนิ ปน ตีณิ เอว กุสลมูลานีติ อตฺโถฯ อวเสสา กุสลา ธมฺมา น กุสลมูลาติ อวเสสา ผสฺสาทโย กุสลา ธมฺมา กุสลมูลานิ นาม น โหนฺติฯ อถ วา อวเสสา ผสฺสาทโย กุสลา ธมฺมาเยว นาม, น กุสลมูลานีติปิ อตฺโถฯ เย วา ปน กุสลมูลาติ เย วา ปน ปฐมปุจฺฉาย ทุติยปเทน กุสลมูลาติ ตโย อโลภาทโย คหิตาฯ สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ กิํ เต สพฺเพ ตโยปิ ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉติฯ อามนฺตาติ สพฺเพสมฺปิ กุสลมูลานํ กุสลภาวํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อาหฯ อยํ ตาว มูลนเย มูลยมกสฺส อตฺโถฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพปุจฺฉาสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพฯ ยํ ปน ยตฺถ วิเสสมตฺตํ อตฺถิ, ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ

[51] เอกมูลยมเก ตาว สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลาติ คณนฏฺเฐน เอกมูลกํ อคฺคเหตฺวา สมานฏฺเฐน คเหตพฺพาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – สพฺเพ เต กุสลมูเลน สมานมูลาฯ ยํ ผสฺสสฺส มูลํ, ตเทว เวทนาทีนนฺติฯ อถ เนสํ ตถาภาวํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อามนฺตาติ อาหฯ กุสลสมุฏฺฐานนฺติ กุสลจิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ ทสฺสิตํฯ เอกมูลนฺติ อโลภาทินา กุสลมูเลน สมานมูลํ ฯ ยเถว หิ ผสฺสาทีนํ อโลภาทโย เหตุปจฺจยตฺตา มูลํ, ตถา ตํ สมุฏฺฐานรูปสฺสาปิ, กุสลลกฺขณาภาเวน ปน ตํ น กุสลํฯ

[52] อญฺญมญฺญยมเก ‘เยเกจิ กุสลา’ติ อปุจฺฉิตฺวา เยเกจิ กุสลมูเลน เอกมูลาติ ปุจฺฉา กตาฯ กสฺมา? อิมินาปิ พฺยญฺชเนน ตสฺเสวตฺถสฺส สมฺภวโตฯ กุสลมูลานีติ อิทํ ปุริมสฺส วิเสสนํฯ ‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’ติ หิ วุตฺตํ, ตานิ ปน กุสลมูลานิปิ โหนฺติ อกุสลอพฺยากตมูลานิปิ, อิธ กุสลมูลานีติ วิเสสทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญมูลานิ จาติ อญฺญมญฺญํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺเสว ปฏิโลมปุจฺฉาย ‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลา’ติ อวตฺวา สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ วุตฺตํฯ กสฺมา? อตฺถวิเสสาภาวโตฯ กุสลมูเลน เอกมูลาติ หิ ปุจฺฉาย กตาย ‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’ติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ภเวยฺย, เอวญฺจ สติ อตฺถวิเสสาภาโว โหติฯ