[3] ตถา ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานีติ วา, ปเภทโต ‘‘จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมายตน’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา , ทฺวายตนา จตุภูมิกาติ วา, เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ; เอตฺตเกน อายตนานํ อายตนานีติ ปญฺญตฺติ โหติฯ

[4] ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต อฏฺฐารส ธาตุโยติ วา , ปเภทโต ‘‘จกฺขุธาตุ…เป.… มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ วา; ตตฺราปิ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว ธาตุโย จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ; เอตฺตเกน ธาตูนํ ธาตูติ ปญฺญตฺติ โหติฯ

[5] ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต จตฺตาริ สจฺจานีติ วา, ปเภทโต ‘‘ทุกฺขสจฺจํ…เป.… นิโรธสจฺจ’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทฺเว สจฺจา โลกิยา, ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตราติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ; เอตฺตเกน สจฺจานํ ‘สจฺจานี’ติ ปญฺญตฺติ โหติฯ

[6] ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต พาวีสตินฺทฺริยานีติ วา, ปเภทโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ…เป.… อญฺญาตาวินฺทฺริย’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทสินฺทฺริยานิ กามาวจรานิ, นวินฺทฺริยานิ มิสฺสกานิ, ตีณิ อินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานีติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ; เอตฺตเกน อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ ปญฺญตฺติ โหติฯ เอตฺตาวตา สงฺเขปโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปญฺจ ปญฺญตฺติโย ทสฺสิตา โหนฺติฯ

[7] อิทานิ วิตฺถารโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปุคฺคลปญฺญตฺติํ ทสฺเสตุํ สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโตติอาทิมาหฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ ติเล วิสารยมาเนน วิย, วาเก หีรยมาเนน วิย จ, เหฏฺฐา วิภงฺคปฺปกรเณ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ ปญฺญตฺตีนํ วตฺถุภูตา ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน กถิตาติ เตน เต อิธ เอกเทเสเนว กเถสิฯ ฉฏฺฐา ปุคฺคลปญฺญตฺติ เหฏฺฐา อกถิตาวฯ อิธาปิ อุทฺเทสวาเร เอกเทเสเนว กถิตา; ตสฺมา ตํ วิตฺถารโต กเถตุกาโม สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโตติ เอกกโต ปฏฺฐาย ยาว ทสกา มาติกํ ฐเปสีติฯ

มาติกาวณฺณนาฯ

2. นิทฺเทสวณฺณนา

1. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[1] อิทานิ ยถาฐปิตํ มาติกํ อาทิโต ปฏฺฐาย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ – กตโม จ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ สตฺตโลเกฯ เอกจฺโจ ปุคฺคโลติ เอโก ปุคฺคโลฯ กาเลน กาลนฺติ เอตฺถ ภุมฺมวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอเกกสฺมิํ กาเลติ วุตฺตํ โหติฯ สมเยน สมยนฺติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ อฏฺฐ วิโมกฺเขติ รูปาวจรารูปาวจรอฏฺฐสมาปตฺติโยฯ ตาสญฺหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนโต วิโมกฺโขติ นามํฯ กาเยนาติ วิโมกฺขสหชาเตน นามกาเยนฯ ผุสิตฺวา วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา อิริยติฯ กตมสฺมิํ ปเนส กาเล วิโมกฺเข ผุสิตฺวา วิหรตีติ? สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุกามสฺส หิ กาโล นาม อตฺถิ, อกาโล นาม อตฺถิฯ ตตฺถ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนกาโล, วตฺตกรณกาโล จ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นามฯ สรีรํ ปน ปฏิชคฺคิตฺวา วตฺตํ กตฺวา วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส ยาว ปิณฺฑาย คมนกาโล นาคจฺฉติ, เอตสฺมิํ อนฺตเร สมาปชฺชนสฺส กาโล นามฯ

ปิณฺฑาย คมนกาลํ ปน สลฺลกฺเขตฺวา นิกฺขนฺตสฺส เจติยวนฺทนกาโล, ภิกฺขุสงฺฆปริวุตสฺส วิตกฺกมาฬเก ฐานกาโล ปิณฺฑาย คมนกาโล คาเม จรณกาโล; อาสนสาลาย ยาคุปานกาโล วตฺตกรณกาโลติ อยมฺปิ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นามฯ อาสนสาลาย ปน วิวิตฺเต โอกาเส สติ ยาว ภตฺตกาโล นาคจฺฉติ, เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร สมาปชฺชนสฺส กาโล นามฯ ภตฺตํ ปน ภุญฺชนกาโล, วิหารคมนกาโล, ปตฺตจีวรปฏิสามนกาโล, ทิวาวตฺตกรณกาโล, ปริปุจฺฉาทานกาโลติ อยมฺปิ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นามฯ โย อกาโล, สฺเวว อสมโยฯ ตํ สพฺพมฺปิ ฐเปตฺวา อวเสเส กาเล กาเล, สมเย สมเย วุตฺตปฺปกาเร อฏฺฐ วิโมกฺเข สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวา วิหรนฺโต, ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล…เป.… วิหรตี’’ติ วุจฺจติฯ

อปิเจส สผสฺสเกหิ สหชาตนามธมฺเมหิ สหชาตธมฺเม ผุสติเยว นาม, อุปจาเรน อปฺปนํ ผุสติเยว นามฯ ปุริมาย อปฺปนาย อปรํ อปฺปนํ ผุสติเยวฯ เยน หิ สทฺธิํ เย ธมฺมา สหชาตา, เตน เต ปฏิลทฺธา นาม โหนฺติฯ ผสฺเสนาปิ ผุฏฺฐาเยว นาม โหนฺติฯ อุปจารมฺปิ อปฺปนาย ปฏิลาภการณเมว, ตถา ปุริมา อปฺปนา อปรอปฺปนายฯ ตตฺราสฺส เอวํ สหชาเตหิ สหชาตานํ ผุสนา เวทิตพฺพา – ปฐมชฺฌานญฺหิ วิตกฺกาทีหิ ปญฺจงฺคิกํฯ ตสฺมิํ ฐเปตฺวา ตานิ องฺคานิ เสสา อติเรกปณฺณาสธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธา นาม โหนฺติฯ เตน นามกาเยน ปฐมชฺฌานสมาปตฺติวิโมกฺขํ ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวา วิหรติฯ ทุติยํ ฌานํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาหิ ติวงฺคิกํ, ตติยํ สุขจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ, จตุตฺถํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ, ตถา อากาสานญฺจายตนํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนญฺจฯ ตตฺถ ฐเปตฺวา ตานิ องฺคานิ เสสา อติเรกปณฺณาสธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธา นาม โหนฺติฯ เตน นามกาเยน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติวิโมกฺขํ ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวา วิหรติฯ

ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวาติ วิปสฺสนาปญฺญาย สงฺขารคตํ, มคฺคปญฺญาย จตุสจฺจธมฺเม ปสฺสิตฺวาฯ เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ อุปฑฺฒุปฑฺฒา ปฐมมคฺคาทิวชฺฌา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโตติ เอตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน เตน นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา’’ติ วุตฺตํฯ ปุถุชฺชนสฺส จ ขีณา อาสวา นาม นตฺถิ, ตสฺมา โส น คหิโตฯ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ขีณาสโวปิ เตน นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺส ปน อปริกฺขีณาสวา นาม นตฺถิ, ตสฺมา โสปิ น คหิโตฯ สมยวิมุตฺโตติ ปน ติณฺณํ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํเยเวตํ นามนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[2] อสมยวิมุตฺตนิทฺเทเส – ปุริมสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อสมยวิมุตฺโตติ ปเนตฺถ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวสฺเสตํ นามํฯ

สุกฺขวิปสฺสกา ปน โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน จ ขีณาสวา ปุถุชฺชนา จ อิมสฺมิํ ทุเก น ลพฺภนฺติ, ทุกมุตฺตกปุคฺคลา นาม โหนฺติฯ ตสฺมา สตฺถา อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย เหฏฺฐา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา สทฺธิํ ปิฏฺฐิวฏฺฏเกหิ ตนฺติํ อาโรเปนฺโต สพฺเพปิ อริยปุคฺคลาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อริเย วิโมกฺเขติ กิเลเสหิ อารกตฺตา อริเยติ สงฺขํ คเต โลกุตฺตรวิโมกฺเขฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – พาหิรานญฺหิ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมาปชฺชนฺตสฺส สมโยปิ อตฺถิ อสมโยปิฯ มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถิฯ ยสฺส สทฺธา พลวตี, วิปสฺสนา จ อารทฺธา, ตสฺส คจฺฉนฺตสฺส ติฏฺฐนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส นิปชฺชนฺตสฺส ขาทนฺตสฺส ภุญฺชนฺตสฺส มคฺคผลปฏิเวโธ นาม น โหตีติ นตฺถิฯ อิติ มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถีติ เหฏฺฐา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา อิมํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกํ ตนฺติํ อาโรเปสิ ธมฺมราชาฯ สมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน อิมายปิ ตนฺติยา อคฺคหิโตวฯ ภชาปิยมาโน ปน สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ วเสน สมยวิมุตฺตภาวํ ภเชยฺยฯ

[3] กุปฺปธมฺมากุปฺปธมฺมนิทฺเทเสสุ – ยสฺส อธิคโต สมาปตฺติธมฺโม กุปฺปติ นสฺสติ, โส กุปฺปธมฺโมฯ รูปสหคตานนฺติ รูปนิมิตฺตสงฺขาเตน รูเปน สหคตานํฯ เตน สทฺธิํ ปวตฺตานํ น วินา รูปารมฺมณานํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานนฺติ อตฺโถฯ อรูปสหคตานนฺติ รูปโต อญฺญํ, น รูปนฺติ อรูปํฯ อรูเปน สหคตานํ เตน สทฺธิํ ปวตฺตานํ น วินา อรูปารมฺมณานํ จตุนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานานนฺติ อตฺโถฯ น นิกามลาภีติ ปญฺจหากาเรหิ อจิณฺณวสิตาย อิจฺฉิตากาเรน อลทฺธตฺตา น นิกามลาภีฯ อปฺปคุณสมาปตฺติโกติ อตฺโถฯ น อกิจฺฉลาภีติ กิจฺฉลาภี ทุกฺขลาภีฯ โย อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อุปจารํ ปาเปนฺโต อปฺปนํ ปาเปนฺโต จิตฺตมญฺชูสํ ลภนฺโต ทุกฺเขน กิจฺเฉน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ตํ สมฺปทํ ปาปุณิตุํ สกฺโกติ, โส น อกิจฺฉลาภี นามฯ น อกสิรลาภีติ อวิปุลลาภีฯ สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา อทฺธานํ ผริตุํ น สกฺโกติฯ เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร วตฺเตตฺวา สหสาว วุฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ

ยตฺถิจฺฉกนฺติ ยสฺมิํ โอกาเส สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ อิจฺฉติฯ

ยทิจฺฉกนฺติ กสิณชฺฌานํ วา อานาปานชฺฌานํ วา พฺรหฺมวิหารชฺฌานํ วา อสุภชฺฌานํ วาติ ยํ ยํ สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ อิจฺฉติฯ ยาวติจฺฉกนฺติ อทฺธานปริจฺเฉเทน ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยตฺถ ยตฺถ ยํ ยํ สมาปตฺติํ ยตฺตกํ อทฺธานํ สมาปชฺชิตุมฺปิ วุฏฺฐาตุมฺปิ อิจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺถ ตํ ตํ สมาปตฺติํ ตตฺตกํ อทฺธานํ สมาปชฺชิตุมฺปิ วุฏฺฐาตุมฺปิ น สกฺโกติฯ จนฺทํ วา สูริยํ วา อุลฺโลเกตฺวา ‘อิมสฺมิํ จนฺเท วา สูริเย วา เอตฺตกํ ฐานํ คเต วุฏฺฐหิสฺสามี’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฌานํ สมาปนฺโน ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, อนฺตราว วุฏฺฐาติ; สมาปตฺติยา อปฺปคุณตายาติฯ

ปมาทมาคมฺมาติ ปมาทํ ปฏิจฺจฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํวิโธ ปุคฺคโล กุปฺปธมฺโมติ วุจฺจติฯ อิทํ ปน อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส สกทาคามิโนติ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ นามํฯ เอเตสญฺหิ สมาธิปาริพนฺธกา วิปสฺสนาปาริพนฺธกา จ ธมฺมา น สุวิกฺขมฺภิตา, น สุวิกฺขาลิตา, เตน เตสํ สมาปตฺติ นสฺสติ ปริหายติฯ สา จ โข เนว สีลเภเทน, นาปตฺติวีติกฺกเมนฯ น ครุกโมกฺขธมฺโม ปเนส อปฺปมตฺตเกนปิ กิจฺจกรณีเยน วา วตฺตเภทมตฺตเกน วา นสฺสติฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร เถโร สมาปตฺติํ วฬญฺเชติฯ ตสฺมิํ ปิณฺฑาย คามํ ปวิฏฺเฐ ทารกา ปริเวเณ กีฬิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ เถโร อาคนฺตฺวา ‘ปริเวณํ สมฺมชฺชิตพฺพ’นฺติ จินฺเตตฺวา อสมฺมชฺชิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘สมาปตฺติํ อปฺเปสฺสามี’ติ นิสีทิฯ โส อปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต, ‘กิํ นุ โข อาวรณ’นฺติ สีลํ อาวชฺชนฺโต อปฺปมตฺตกมฺปิ วีติกฺกมํ อทิสฺวา ‘วตฺตเภโท นุ โข อตฺถี’ติ โอโลเกนฺโต ปริเวณสฺส อสมฺมฏฺฐภาวํ ญตฺวา สมฺมชฺชิตฺวา ปวิสิตฺวา นิสีทนฺโต สมาปตฺติํ อปฺเปนฺโตว นิสีทิฯ

[4] อกุปฺปธมฺมนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขวเสเนว เวทิตพฺโพฯ อกุปฺปธมฺโมติ อิทํ ปน อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน อนาคามิสฺส เจว ขีณาสวสฺส จาติ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ นามํฯ เตสญฺหิ สมาธิปาริพนฺธกา วิปสฺสนาปาริพนฺธกา จ ธมฺมา สุวิกฺขมฺภิตา สุวิกฺขาลิตา; เตน เตสํ ภสฺสสงฺคณิการามาทิกิจฺเจน วา อญฺเญน วา เยน เกนจิ อตฺตโน อนุรูเปน ปมาเทน วีตินาเมนฺตานมฺปิ สมาปตฺติ น กุปฺปติ, น นสฺสติฯ

สุกฺขวิปสฺสกา ปน โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิขีณาสวา อิมสฺมิํ ทุเก น ลพฺภนฺติ; ทุกมุตฺตกปุคฺคลา นาม โหนฺติฯ ตสฺมา สตฺถา อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย เหฏฺฐา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา อิมสฺมิมฺปิ ทุเก สทฺธิํ ปิฏฺฐิวฏฺฏเกหิ ตนฺติํ อาโรเปนฺโต สพฺเพปิ อริยปุคฺคลาติอาทิมาหฯ อฏฺฐนฺนญฺหิ สมาปตฺตีนํ กุปฺปนํ นสฺสนํ ภเวยฺย, โลกุตฺตรธมฺมสฺส ปน สกิํ ปฏิวิทฺธสฺส กุปฺปนํ นสฺสนํ นาม นตฺถิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

[5] ปริหานธมฺมาปริหานธมฺมนิทฺเทสาปิ กุปฺปธมฺมากุปฺปธมฺมนิทฺเทสวเสเนว เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺหิ อิธ ปุคฺคลสฺส ปมาทํ ปฏิจฺจ ธมฺมานํ ปริหานมฺปิ อปริหานมฺปิ คหิตนฺติ อิทํ ปริยายเทสนามตฺตเมว นานํฯ เสสํ สพฺพตฺถ ตาทิสเมวฯ

[7] เจตนาภพฺพนิทฺเทเส – เจตนาภพฺโพติ เจตนาย อปริหานิํ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพฯ สเจ อนุสญฺเจเตตีติ, สเจ สมาปชฺชติฯ สมาปตฺติญฺหิ สมาปชฺชนฺโต อนุสญฺเจเตติ นามฯ โส น ปริหายติ, อิตโร ปริหายติฯ

[8] อนุรกฺขณาภพฺพนิทฺเทเส – อนุรกฺขณาภพฺโพติ อนุรกฺขณาย อปริหานิํ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพฯ สเจ อนุรกฺขตีติ สเจ อนุปการธมฺเม ปหาย อุปการธมฺเม เสวนฺโต สมาปชฺชติฯ เอวญฺหิ ปฏิปชฺชนฺโต อนุรกฺขติ นามฯ โส น ปริหายติ, อิตโร ปริหายติฯ

อิเม ทฺเวปิ สมาปตฺติํ ฐเปตุํ ถาวรํ กาตุํ ปฏิพลาฯ เจตนาภพฺพโต ปน อนุรกฺขณาภพฺโพว พลวตโรฯ เจตนาภพฺโพ หิ อุปการานุปกาเร ธมฺเม น ชานาติฯ อชานนฺโต อุปการธมฺเม นุทติ นีหรติ, อนุปการธมฺเม เสวติฯ โส เต เสวนฺโต สมาปตฺติโต ปริหายติ ฯ อนุรกฺขณาภพฺโพ อุปการานุปกาเร ธมฺเม ชานาติฯ ชานนฺโต อนุปการธมฺเม นุทติ นีหรติ, อุปการธมฺเม เสวติฯ โส เต เสวนฺโต สมาปตฺติโต น ปริหายติฯ

ยถา หิ ทฺเว เขตฺตปาลา เอโก ปณฺฑุโรเคน สโรโค อกฺขโม สีตาทีนํ, เอโก อโรโค สีตาทีนํ สโหฯ สโรโค เหฏฺฐากุฏิํ น โอตรติ, รตฺตารกฺขํ ทิวารกฺขํ วิชหติฯ

ตสฺส ทิวา สุกโมราทโย เขตฺตํ โอตริตฺวา สาลิสีสํ ขาทนฺติ, รตฺติํ มิคสูกราทโย ปวิสิตฺวา ขลํ ตจฺฉิ ตํ วิย เฉตฺวา คจฺฉนฺติฯ โส อตฺตโน ปมตฺตการณา ปุน พีชมตฺตมฺปิ น ลภติฯ อิตโร รตฺตารกฺขํ ทิวารกฺขํ น วิชหติฯ โส อตฺตโน อปฺปมตฺตการณา เอกกรีสโต จตฺตาริปิ อฏฺฐปิ สกฏานิ ลภติฯ

ตตฺถ สโรคเขตฺตปาโล วิย เจตนาภพฺโพ, อโรโค วิย อนุรกฺขณาภพฺโพ ทฏฺฐพฺโพฯ สโรคสฺส อตฺตโน ปมาเทน ปุน พีชมตฺตสฺสปิ อลภนํ วิย เจตนาภพฺพสฺส อุปการานุปกาเร ธมฺเม อชานิตฺวา อุปกาเร ปหาย อนุปกาเร เสวนฺตสฺส สมาปตฺติยา ปริหานํฯ อิตรสฺส อตฺตโน อปฺปมาเทน เอกกรีสมตฺตโต จตุอฏฺฐสกฏอุทฺธรณํ วิย อนุรกฺขณาภพฺพสฺส อุปการานุปกาเร ธมฺเม ชานิตฺวา อนุปกาเร ปหาย อุปกาเร เสวนฺตสฺส สมาปตฺติยา อปริหานํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ เจตนาภพฺพโต อนุรกฺขณาภพฺโพว สมาปตฺติํ ถาวรํ กาตุํ พลวตโรติ เวทิตพฺโพฯ

[9] ปุถุชฺชนนิทฺเทเส – ตีณิ สํโยชนานีติ ทิฏฺฐิสํโยชนสีลพฺพตปรามาสสํโยชนวิจิกิจฺฉาสํโยชนานิฯ เอตานิ หิ ผลกฺขเณ ปหีนานิ นาม โหนฺติฯ อยํ ปน ผลกฺขเณปิ น โหตีติ ทสฺเสติฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ สํโยชนธมฺมานํฯ มคฺคกฺขณสฺมิญฺหิ เตสํ ปหานาย ปฏิปนฺโน นาม โหติฯ อยํ ปน มคฺคกฺขเณปิ น โหติฯ เอตฺตาวตา วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐาโน ถูลพาลปุถุชฺชโนว อิธ กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[10] โคตฺรภุนิทฺเทเส – เยสํ ธมฺมานนฺติ เยสํ โคตฺรภุญาเณน สทฺธิํ อุปฺปนฺนานํ ปโรปณฺณาสกุสลธมฺมานํฯ อริยธมฺมสฺสาติ โลกุตฺตรมคฺคสฺสฯ อวกฺกนฺติ โหตีติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ ปาตุภาโว โหติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ นิพฺพานารมฺมเณน ญาเณน สพฺพํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ปุถุชฺชนมณฺฑลํ ปุถุชฺชนปญฺญตฺติํ อติกฺกมิตฺวา อริยสงฺขํ อริยโคตฺตํ อริยมณฺฑลํ อริยปญฺญตฺติํ โอกฺกมนโต โคตฺรภูปุคฺคโล นาม วุจฺจติฯ

[11] ภยูปรตนิทฺเทเส – ภเยน อุปรโตติ ภยูปรโตฯ

สตฺตปิ เสกฺขา ปุถุชฺชนา จ ภายิตฺวา ปาปโต โอรมนฺติ ปาปํ น กโรนฺติ ฯ ตตฺถ ปุถุชฺชนา ทุคฺคติภยํ, วฏฺฏภยํ, กิเลสภยํ, อุปวาทภยนฺติ จตฺตาริ ภยานิ ภายนฺติฯ เตสุ ภายิตพฺพฏฺเฐน ทุคฺคติเยว ภยํ ทุคฺคติภยํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ปุถุชฺชโน ‘สเจ ตฺวํ ปาปํ กริสฺสสิ, จตฺตาโร อปายา มุขํ วิวริตฺวา ฐิตจฺฉาตอชครสทิสา, เตสุ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต กถํ ภวิสฺสสี’ติ ทุคฺคติภยํ ภายิตฺวา ปาปํ น กโรติฯ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏํเยว ปน วฏฺฏภยํ นามฯ สพฺพมฺปิ อกุสลํ กิเลสภยํ นามฯ ครหา ปน อุปวาทภยํ นามฯ ตานิปิ ภายิตฺวา ปุถุชฺชโน ปาปํ น กโรติฯ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน ปน ตโย เสกฺขา ทุคฺคติํ อตีตตฺตา เสสานิ ตีณิ ภยานิ ภายิตฺวา ปาปํ น กโรนฺติฯ มคฺคฏฺฐกเสกฺขา อาคมนวเสน วา อสมุจฺฉินฺนภยตฺตา วา ภยูปรตา นาม โหนฺติฯ ขีณาสโว อิเมสุ จตูสุ ภเยสุ เอกมฺปิ น ภายติฯ โส หิ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนภโย; ตสฺมา อภยูปรโตติ วุจฺจติฯ กิํ ปน โส อุปวาทมฺปิ น ภายตีติ? น ภายติฯ อุปวาทํ ปน รกฺขตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ โทณุปฺปลวาปิคาเม ขีณาสวตฺเถโร วิยฯ

[12] อภพฺพาคมนนิทฺเทเส – สมฺมตฺตนิยามาคมนสฺส อภพฺโพติ อภพฺพาคมโนฯ กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมนฯ กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ วิปากาวรเณนาติ อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิยาฯ อสฺสทฺธาติ พุทฺธธมฺมสงฺเฆสุ สทฺธารหิตาฯ อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตาฯ เต ฐเปตฺวา ชมฺพุทีปํ อิตรทีปตฺตยวาสิโน เวทิตพฺพาฯ เตสุ หิ มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกภาวํ ปวิฏฺฐา นามฯ ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญารหิตาฯ อภพฺพาติ อปฺปฏิลทฺธมคฺคผลูปนิสฺสยาฯ นิยามนฺติ มคฺคนิยามํ, สมฺมตฺตนิยามํฯ โอกฺกมิตุนฺติ เอตํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตสงฺขาตํ นิยามํ โอกฺกมิตุํ ปวิสิตุํ ตตฺถ ปติฏฺฐาตุํ อภพฺพาฯ

[13] ภพฺพาคมนนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ เอวมิมสฺมิํ ทุเก เย จ ปุคฺคลา ปญฺจานนฺตริยกา, เย จ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิกา, เยหิ จ อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิ คหิตา , เย จ พุทฺธาทีนํ น สทฺทหนฺติ, เยสญฺจ กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท นตฺถิ, เย จ อปริปุณฺณภวงฺคปญฺญา, เยสญฺจ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิ, เต สพฺเพปิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุํ อภพฺพา, วิปรีตา ภพฺพาติ วุตฺตาฯ

[14] นิยตานิยตนิทฺเทเส – อานนฺตริกาติ อานฺตริกกมฺมสมงฺคิโนฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิสมงฺคิโนฯ สพฺเพปิ เหเต นิรยสฺส อตฺถาย นิยตตฺตา นิยตา นามฯ อฏฺฐ ปน อริยปุคฺคลา สมฺมาภาวาย อุปรูปริมคฺคผลตฺถาย เจว อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย จ นิยตตฺตา นิยตา นามฯ อวเสสปุคฺคลา ปน อนิพทฺธคติกาฯ ยถา อากาเส ขิตฺตทณฺโฑ ปถวิยํ ปตนฺโต ‘อคฺเคน วา มชฺเฌน วา มูเลน วา ปติสฺสตี’ติ น ญายติ; เอวเมว ‘อสุกคติยา นาม นิพฺพตฺติสฺสนฺตี’ติ นิยมาภาวา อนิยตา นามาติ เวทิตพฺพาฯ ยา ปน อุตฺตรกุรุกานํ นิยตคติกตา วุตฺตา, น สา นิยตธมฺมวเสนฯ มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมาเยว หิ นิยตา นามฯ เตสญฺจ วเสนายํ ปุคฺคลนิยโม กถิโตติฯ

[15] ปฏิปนฺนกนิทฺเทเส – มคฺคสมงฺคิโนติ มคฺคฏฺฐกปุคฺคลาฯ เต หิ ผลตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา ปฏิปนฺนกา นามฯ ผลสมงฺคิโนติ ผลปฏิลาภสมงฺคิตาย ผลสมงฺคิโนฯ ผลปฏิลาภโต ปฏฺฐาย หิ เต ผลสมาปตฺติํ อสมาปนฺนาปิ ผเล ฐิตาเยว นามฯ

[16] สมสีสีนิทฺเทเส – อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา, เอกปฺปหาเรเนวาติ อตฺโถฯ ปริยาทานนฺติ ปริกฺขโยฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปุคฺคโล สมสีสี นาม วุจฺจติฯ โส ปเนส ติวิโธ โหติ – อิริยาปถสมสีสี, โรคสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติฯ ตตฺถ โย จงฺกมนฺโตว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา จงฺกมนฺโตว ปรินิพฺพาติ ปทุมตฺเถโร วิย; ฐิตโกว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ฐิตโกว ปรินิพฺพาติ โกฏปพฺพตวิหารวาสีติสฺสตฺเถโร วิย; นิสินฺโนว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิสินฺโนว ปรินิพฺพาติ, นิปนฺโนว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิปนฺโนว ปรินิพฺพาติ – อยํ อิริยาปถสมสีสี นามฯ

โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเคเยว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพาติ – อยํ โรคสมสีสี นามฯ

กตโร ชีวิตสมสีสี นาม? ‘‘สีสนฺติ เตรส สีสานิ – ปลิโพธสีสญฺจ ตณฺหา, วินิพนฺธนสีสญฺจ มาโน, ปรามาสสีสญฺจ ทิฏฺฐิ, วิกฺเขปสีสญฺจ อุทฺธจฺจํ, สํกิเลสสีสญฺจ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสญฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสญฺจ วีริยํ, อุปฏฺฐานสีสญฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสญฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสญฺจ ปญฺญา, ปวตฺตสีสญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสญฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสญฺจ นิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. 1.87)ฯ ตตฺถ กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติฯ ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติฯ อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติฯ ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติฯ อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺญํ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺญํฯ ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นามฯ

กถมิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตายฯ ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ – โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, สกทาคามิมคฺเค ปญฺจ, อนาคามิมคฺเค ปญฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติยา ปจฺจเวกฺขณญาเณ ปติฏฺฐาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายติฯ อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีสปริยาทานํ สมํ โหติ นามฯ เตนายํ ปุคฺคโล ชีวิตสมสีสีติ วุจฺจติฯ อยเมว จ อิธ อธิปฺเปโตฯ

[17] ฐิตกปฺปีนิทฺเทเส – ฐิโต กปฺโปติ ฐิตกปฺโป, ฐิตกปฺโป อสฺส อตฺถีติ ฐิตกปฺปีฯ กปฺปํ ฐเปตุํ สมตฺโถติ อตฺโถฯ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺสาติ ฌายนกาโล ภเวยฺยฯ เนว ตาวาติ ยาว เอส มคฺคสมงฺคี ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ น สจฺฉิกโรติ, เนว ตาว กปฺโป ฌาเยยฺยฯ ฌายมาโนปิ อชฺฌายิตฺวาว ติฏฺเฐยฺยฯ กปฺปวินาโส หิ นาม มหาวิกาโร มหาปโยโค โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬสฺส ฌายนวเสน มหาโลกวินาโสฯ อยมฺปิ เอวํ มหาวินาโส ติฏฺเฐยฺย วาติ วทติฯ สาสเน ปน ธรมาเน อยํ กปฺปวินาโส นาม นตฺถิฯ กปฺปวินาเส สาสนํ นตฺถิฯ คตโกฏิเก หิ กาเล กปฺปวินาโส นาม โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ สตฺถา อนฺตรายาภาวํ ทีเปตุํ อิทํ การณํ อาหริ – ‘‘อิทมฺปิ ภเวยฺย, มคฺคสมงฺคิโน ปน ผลสฺส อนฺตราโย น สกฺกา กาตุ’’นฺติฯ

อยํ ปน ปุคฺคโล กปฺปํ ฐเปนฺโต กิตฺตกํ กาลํ ฐเปยฺยาติ? ยสฺมิํ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อถ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏนฺตํ มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติฯ ตโต ตีณิ อนุโลมานิ, เอกํ โคตฺรภุจิตฺตํ, เอกํ มคฺคจิตฺตํ, ทฺเว ผลจิตฺตานิ, ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณญาณานีติ เอตฺตกํ กาลํ ฐเปยฺยฯ อิมํ ปนตฺถํ พาหิราย อาคนฺตุกูปมายปิ เอวํ ทีปยิํสุฯ สเจ หิ โสตาปตฺติมคฺคสมงฺคิสฺส มตฺถกูปริ โยชนิกํ เอกคฺฆนเสลํ ติวฏฺฏาย รชฺชุยา พนฺธิตฺวา โอลมฺเพยฺย, เอกสฺมิํ วฏฺเฏ ฉินฺเน ทฺวีหิ โอลมฺเพยฺย, ทฺวีสุ ฉินฺเนสุ เอเกน โอลมฺเพยฺเยว, ตสฺมิมฺปิ ฉินฺเน อพฺภกูฏํ วิย อากาเส ติฏฺเฐยฺย, น ตฺเวว ตสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺคานนฺตรผลสฺส อนฺตรายํ กเรยฺยาติฯ อยํ ปน ทีปนา ปริตฺตา, ปุริมาว มหนฺตาฯ น เกวลํ ปน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐว กปฺปํ ฐเปติ, อิตเร มคฺคสมงฺคิโนปิ ฐเปนฺติเยวฯ เตน ภควา เหฏฺฐา คหิตญฺจ อคฺคหิตญฺจ สพฺพํ สงฺกฑฺฒิตฺวา สทฺธิํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกปุคฺคเลหิ อิมํ ตนฺติํ อาโรเปสิ – ‘‘สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ฐิตกปฺปิโน’’ติฯ

[18] อริยนิทฺเทเส – กิเลเสหิ อารกตฺตา อริยาฯ สเทวเกน โลเกน อรณียตฺตา อริยาฯ อริยฏฺโฐ นาม ปริสุทฺธฏฺโฐติ ปริสุทฺธตฺตาปิ อริยาฯ เสสา อปริสุทฺธตาย อนริยาฯ

[19] เสกฺขนิทฺเทเส – มคฺคสมงฺคิโน มคฺคกฺขเณ, ผลสมงฺคิโน จ ผลกฺขเณ, อธิสีลสิกฺขาทิกา ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขนฺติเยวาติ เสกฺขาฯ อรหตา ปน อรหตฺตผลกฺขเณ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตาฯ ปุน ตสฺส สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถีติ อเสกฺขาฯ อิติ สตฺต อริยา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขาฯ ขีณาสวา อญฺญสฺส สนฺติเก สีลาทีนํ สิกฺขิตตฺตา สิกฺขิตอเสกฺขา นามฯ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา สยมฺภูตตาย อสิกฺขิตอเสกฺขา นามฯ เสสปุคฺคลา เนว สิกฺขนฺติ น สิกฺขิตาติ เนวเสกฺขานาเสกฺขาฯ

[20] เตวิชฺชนิทฺเทเส – ปฐมํ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุญาณานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ปจฺฉา อรหตฺตํ ปตฺโตปิ, ปฐมํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปจฺฉา ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุญาณนิพฺพตฺตโกปิ เตวิชฺโชเยว นามฯ สุตฺตนฺตกถา ปน ปริยายเทสนา อภิธมฺมกถา นิปฺปริยายเทสนาติ อิมสฺมิํ ฐาเน อาคมนียเมว ธุรํฯ ตสฺมา ปฐมํ ทฺเว วิชฺชา นิพฺพตฺเตตฺวา ปจฺฉา อรหตฺตํ ปตฺโตว อิธ อธิปฺเปโตฯ ฉฬภิญฺเญปิ เอเสว นโยฯ

[22] สมฺมาสมฺพุทฺธนิทฺเทเส – ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ ปจฺฉิมภเว สจฺจปฺปฏิเวธโต ปุพฺเพ อญฺญสฺส กสฺสจิ สนฺติเก อสฺสุตปุพฺเพสุฯ ตโต ปุริมปุริเมสุ ปน ภเวสุ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ อารุยฺห กมฺมฏฺฐานํ อนุโลมํ โคตฺรภุํ อาหจฺจ ฐเปนฺติฯ ตสฺมา ปจฺฉิมภวสฺมิํเยว อนาจริยกภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ตทา หิ ตถาคโต ปูริตปารมิตฺตา อญฺญสฺส สนฺติเก สามํ อนนุสฺสุเตสุ สงฺขตาสงฺขตธมฺเมสุ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ…เป.… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ อตฺตปจฺจกฺเขน ญาเณน จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌติฯ

ตตฺถ จาติ ตสฺมิญฺจ จตุสจฺจสมฺโพธิสงฺขาเต อรหตฺตมคฺเคฯ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณาติ พเลสุ จ วสีภาวนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺเจว พเลสุ จ จิณฺณวสีภาวํ ปาปุณาติฯ พุทฺธานญฺหิ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส เจว ทสพลญาณสฺส จ อธิคมนโต ปฏฺฐาย อญฺญํ กาตพฺพํ นาม นตฺถิฯ ยถา ปน อุภโตสุชาตสฺส ขตฺติยกุมารสฺส อภิเสกปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ‘อิทํ นาม อิสฺสริยํ อนาคต’นฺติ น วตฺตพฺพํ, สพฺพํ อาคตเมว โหติฯ เอวเมว พุทฺธานํ อรหตฺตมคฺคสฺส อาคมนโต ปฏฺฐาย ‘อยํ นาม คุโณ น อาคโต, น ปฏิวิทฺโธ, น ปจฺจกฺโข’ติ น วตฺตพฺโพ, สพฺเพปิ สพฺพญฺญุคุณา อาคตา ปฏิวิทฺธา ปจฺจกฺขกตาว โหนฺติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํ ปารมีปูรณสิทฺธานุภาเวน อริยมคฺเคน ปฏิวิทฺธสพฺพญฺญุคุโณ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติฯ

[23] ปจฺเจกพุทฺธนิทฺเทเสปิ – ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ ปเท ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปจฺเจกพุทฺโธปิ หิ ปจฺฉิมภเว อนาจริยโก อตฺตุกฺกํสิกญาเณเนว ปฏิวิทฺธสจฺโจ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺเจว พเลสุ จ จิณฺณวสีภาวํ น ปาปุณาติฯ

[24] อุภโตภาควิมุตฺตนิทฺเทเส – อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวา วิหรติฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวาติ วิปสฺสนาปญฺญาย สงฺขารคตํ, มคฺคปญฺญาย จตฺตาริ สจฺจานิ ปสฺสิตฺวา จตฺตาโรปิ อาสวา ขีณา โหนฺติฯ

อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต นามาติ วุจฺจติฯ อยญฺหิ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโตฯ ตตฺรายํ เถรวาโท – ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ตาว อาห – ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน วิมุตฺโตติ อุภโตภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโต’’ติฯ ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ‘‘นามนิสฺสิตโก เอโส’’ติ วตฺวา –

‘‘อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, (อุปสีวาติ ภควา;)

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต,

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติฯ (สุ. นิ. 1080);

วตฺวา สุตฺตํ อาหริตฺวา ‘‘นามกายโต จ รูปกายโต จ สุวิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ อาหฯ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห – ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโต มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติฯ อิเม ปน ตโยปิ เถรา ปณฺฑิตา, ‘ติณฺณมฺปิ วาเท การณํ ทิสฺสตี’ติ ติณฺณมฺปิ วาทํ ตนฺติํ กตฺวา ฐปยิํสุฯ

สงฺเขปโต ปน อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต, มคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ อุโภหิ ภาเคหิ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโตฯ โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺตสฺส อนาคามิโน จ วเสน ปญฺจวิโธ โหติฯ ตตฺถ ปุริมา จตฺตาโร สมาปตฺติสีสํ นิโรธํ น สมาปชฺชนฺตีติ ปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตา นามฯ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี อนาคามี ตํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติ นิปฺปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตเสฏฺโฐ นามฯ นนุ จ อรูปาวจรชฺฌานมฺปิ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานมฺปิ, ตสฺมา ตมฺปิ ปทฏฺฐานํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺเตน อุภโตภาควิมุตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ? น ภวิตพฺพํฯ กสฺมา? รูปกายโต อวิมุตฺตตฺตาฯ

ตญฺหิ กิเลสกายโตว วิมุตฺตํ, น รูปกายโต; ตสฺมา ตโต วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม น โหติ ฯ อรูปาวจรํ ปน นามกายโต จ วิมุตฺตํ รูปกายโต จาติ ตเทว ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

[25] ปญฺญาวิมุตฺตนิทฺเทเส – ปญฺญาย วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตฯ โส สุกฺขวิปสฺสโก จตูหิ ฌาเนหิ วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร จาติ ปญฺจวิโธ โหติฯ เอเตสุ หิ เอโกปิ อฏฺฐวิโมกฺขลาภี น โหติฯ เตเนว น เหว โข อฏฺฐ วิโมกฺเขติอาทิมาหฯ อรูปาวจรชฺฌาเนสุ ปน เอกสฺมิํ สติ อุภโตภาควิมุตฺโตเยว นาม โหตีติฯ

[26] กายสกฺขินิทฺเทเส – เอกจฺเจ อาสวาติ เหฏฺฐิมมคฺคตฺตยวชฺฌาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล กายสกฺขีติ วุจฺจติฯ โส หิ ผุฏฺฐนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขีฯ ฌานผสฺสํ ปฐมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติปิ กายสกฺขีฯ โส โสตาปตฺติผลฏฺฐํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺฐา ฉพฺพิโธ โหติฯ

[27] ทิฏฺฐิปฺปตฺตนิทฺเทเส – อิทํ ทุกฺขนฺติ อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต อุทฺธํ ทุกฺขํฯ ทุกฺขสมุทยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ฐเปตฺวา ตณฺหํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ‘ทุกฺขสจฺจ’นฺติ ยาถาวสรสโต ปชานาติฯ ตณฺหา ปน ทุกฺขํ ชเนติ นิพฺพตฺเตติ, ปภาเวติ, ตโต ตํ ทุกฺขํ สมุเทติ; ตสฺมา นํ อยํ ‘ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยสฺมา ปน อิทํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นิพฺพานํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อปฺปวตฺติํ คจฺฉนฺติ; ตสฺมา นํ ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อริโย ปน อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, ตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ; เตน ตํ ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ เอตฺตาวตา นานากฺขเณ สจฺจววตฺถานํ ทสฺสิตํฯ อิทานิ เอกกฺขเณ ทสฺเสตุํ ตถาคตปฺปเวทิตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตถาคตปฺปเวทิตาติ มหาโพธิมณฺเฑ นิสีทตฺวา ตถาคเตน ปฏิวิทฺธา วิทิตา ปากฏีกตาฯ ธมฺมาติ จตุสจฺจธมฺมาฯ โวทิฏฺฐา โหนฺตีติ สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ โวจริตาติ สุจริตาฯ เตสุ อเนน ปญฺญา สุฏฺฐุ จราปิตา โหตีติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ วุจฺจติฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตฯ

‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ’’ติ ญาณํ โหติ ฯ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ปสฺสิตํ ปญฺญายาติ ทิฏฺฐปฺปตฺโตฯ อยมฺปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธว โหติฯ

[28] สทฺธาวิมุตฺตนิทฺเทเส – โน จ โข ยถา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสาติ ยถา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส อาสวา ปริกฺขีณา, น เอวํ สทฺธาวิมุตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ กิํ ปน เนสํ กิเลสปฺปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิฯ อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ? อาคมนียนานตฺเตนฯ ทิฏฺฐิปฺปโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อปฺปกสิเรน อกิลมนฺโตว วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติฯ สทฺธาวิมุตฺโต ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติฯ อปิจ เนสํ ปญฺญายปิ นานตฺตํ อตฺถิเยวฯ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาญาณํ ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติฯ สทฺธาวิมุตฺตสฺส วิปสฺสนาญาณํ โน ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติ, ตสฺมาปิ โส ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติฯ

ยถา หิ ทฺวีสุ ตรุเณสุ สิปฺปํ ทสฺเสนฺเตสุ เอกสฺส หตฺเถ ติขิโณ อสิ, เอกสฺส กุณฺโฐฯ ติขิเณน อสินา กทลี ฉิชฺชมานา สทฺทํ น กโรติฯ กุณฺเฐน อสินา ฉิชฺชมานา ‘กฏกฏา’ติ สทฺทํ กโรติฯ ตตฺถ ติขิเณน อสินา สทฺทํ อกโรนฺติยา เอว กทลิยา เฉทนํ วิย ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาญาณสฺส ติขิณสูรวิปฺปสนฺนภาโวฯ กุณฺเฐน อสินา สทฺทํ กโรนฺติยาปิ กทลิยา เฉทนํ วิย สทฺธาวิมุตฺตสฺส ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาญาณสฺส อติขิณอสูรอปฺปสนฺนภาโว เวทิตพฺโพฯ อิมํ ปน นยํ ‘โน’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา, อาคมนียนานตฺเตเนว สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ สนฺนิฏฺฐานํ กตํฯ

อาคมฏฺฐกถาสุ ปน วุตฺตํ – ‘‘เอเตสุ หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺตสฺส วิย โอกปฺเปนฺตสฺส วิย อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติฯ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกญาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติฯ

ตสฺมา ยถา นาม อติขิเณน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ น มฏฺฐํ โหติ, อสิ น สีฆํ วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ โหติ ; เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนาฯ ยถา ปน สุนิสิเตเนว อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ; เอวรูปา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา เวทิตพฺพา’’ติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโตติ วุจฺจติฯ อยญฺหิ สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตฯ อยมฺปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธว โหติฯ

[29] ธมฺมานุสารีนิทฺเทเส – ปฏิปนฺนสฺสาติ อิมินา โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ ทสฺสิโตฯ อธิมตฺตนฺติ พลวํฯ ปญฺญํ วาเหตีติ ปญฺญาวาหีฯ ปญฺญา อิมํ ปุคฺคลํ วหตีติ ปญฺญาวาหีติปิ วุตฺตํ โหติฯ ปญฺญาปุพฺพงฺคมนฺติ ปญฺญํ ปุเรจาริกํ กตฺวาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ธมฺมานุสารีติ วุจฺจติฯ โส หิ ปญฺญาสงฺขาเตน ธมฺเมน สรติ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารีฯ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺเสเวตํ นามํฯ ผเล ปน ปตฺเต ทิฏฺฐิปฺปตฺโต นาม โหติฯ

[30] สทฺธานุสารีนิทฺเทเสปิ – สทฺธํ วาเหตีติ สทฺธาวาหีฯ สทฺธา อิมํ ปุคฺคลํ วหตีติ สทฺธาวาหีติปิ วุตฺตเมวฯ สทฺธาปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺธํ ปุเรจาริกํ กตฺวาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธานุสารีติ วุจฺจติฯ โส หิ สทฺธาย สรติฯ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารีฯ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺเสเวตํ นามํฯ ผเล ปน ปตฺเต สทฺธาวิมุตฺโต นาม โหติฯ โลกุตฺตรธมฺมญฺหิ นิพฺพตฺเตนฺตานํ ทฺเว ธุรานิ นาม, ทฺเว อภินิเวสา นาม, ทฺเว สีสานิ นามฯ ตตฺถ สทฺธาธุรํ ปญฺญาธุรนฺติ – ทฺเว ธุรานิ นามฯ เอโก ปน ภิกฺขุ สมถาภินิเวเสน อภินิวิสติ, เอโก วิปสฺสนาภินิเวเสนาติ – อิเม ทฺเว อภินิเวสา นามฯ เอโก จ มตฺถกํ ปาปุณนฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, เอโก ปญฺญาวิมุตฺโตติ – อิมานิ ทฺเว สีสานิ นามฯ เย เกจิ หิ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต อิเม ทฺเว ธมฺเม ธุรํ กตฺวา อิเมสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อภินิวิสิตฺวา อิเมหิ ทฺวีหิ ฐาเนหิ วิมุจฺจนฺติฯ เตสุ โย ภิกฺขุ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปญฺญํ ธุรํ กตฺวา สมถวเสน อภินิวิฏฺโฐ อญฺญตรํ อรูปสมาปตฺติํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นามฯ ปรโต ปน ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขี นามฯ อรหตฺตผเล ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโต นามฯ

อปโร ปญฺญเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโฐ สุทฺธสงฺขาเร วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อญฺญตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณเยว ธมฺมานุสารี นามฯ ปรโต ปน ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต นามฯ อรหตฺเต ปตฺเต ปญฺญาวิมุตฺโต นามฯ อิธ ทฺเว นามานิ อปุพฺพานิ, ตานิ ปุริเมหิ สทฺธิํ ปญฺจ โหนฺติฯ อปโร อฏฺฐสมาปตฺติลาภี สทฺธํ ธุรํ กตฺวา สมาธิวเสน อภินิวิฏฺโฐ อญฺญตรํ อรูปสมาปตฺติํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ – อยํ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นามฯ ปรโต ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขีเยว นามฯ อรหตฺเต ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโตเยว นามฯ อิธ เอกเมว นามํ อปุพฺพํฯ เตน สทฺธิํ ปุริมานิ ปญฺจ ฉ โหนฺติฯ อปโร สทฺธเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโฐ สุทฺธสงฺขาเร วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อญฺญตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อยมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นามฯ ปรโต ฉสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต นามฯ อรหตฺเต ปตฺเต ปญฺญาวิมุตฺโต นามฯ อิธาปิ เอกเมว นามํ อปุพฺพํฯ เตน สทฺธิํ ปุริมานิ ฉ สตฺต โหนฺติฯ อิเม สตฺต ปุคฺคลา โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา นามาติฯ

[31] สตฺตกฺขตฺตุปรมนิทฺเทเส – สตฺตกฺขตฺตุนฺติ สตฺตวาเรฯ สตฺตกฺขตฺตุปรมา ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ อสฺส, ตโต ปรํ อฏฺฐมํ ภวํ นาทิยตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโมฯ โสตาปนฺโน โหตีติ เอตฺถ โสโตติ อริยมคฺโค, เตน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโน นามฯ ยถาห –

‘‘โสโต โสโตติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติฯ กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสโตติ? อยเมว หิ, ภนฺเต, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โสโต, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธีติฯ โสตาปนฺโน โสตาปนฺโนติ, หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติฯ กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสตาปนฺโนติ? โย หิ, ภนฺเต, อิมินา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน, สฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต อิติ วา’’ติ (สํ. นิ. 5.1001)ฯ

เอวํ มคฺคกฺขเณปิ โสตาปนฺโน นาม โหติฯ อิธ ปน มคฺเคน ผลสฺส นามํ ทินฺนนฺติ ผลกฺขเณ โสตาปนฺโน อธิปฺเปโตฯ

อวินิปาตธมฺโมติ วินิปาตสงฺขาตํ อปายํ อุปปตฺติวเสน อนาคมนสภาโวฯ นิยโตติ มคฺคนิยาเมน นิยโตฯ สมฺโพธิปรายโณติ พุชฺฌนกภาวปรายโณฯ โส หิ ปฏิลทฺธมคฺเคน พุชฺฌตีติ สมฺโพธิปรายโณฯ อุปริ ตีหิ มคฺเคหิ อวสฺสํ พุชฺฌิสฺสตีติ สมฺโพธิปรายโณฯ เทเว จ มนุสฺเส จาติ เทวโลกญฺจ มนุสฺสโลกญฺจฯ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวาติ ปฏิสนฺธิวเสน อปราปรํ คนฺตฺวาฯ ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ กโรติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม วุจฺจติฯ อยํ ปน กาเลน เทวโลกสฺส กาเลน มนุสฺสโลกสฺส วเสน มิสฺสกภเวน กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[32] โกลํโกลนิทฺเทเส – กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโลฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต หิ ปฏฺฐาย นีเจ กุเล อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุเยว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานีติ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว วา ตโย วา ภเวฯ อิติ อยมฺปิ มิสฺสกภเวเนว กถิโตฯ เทสนามตฺตเมว เจตํ – ‘ทฺเว วา ตีณิ วา’ติฯ ยาว ฉฏฺฐภวา สํสรนฺโตปิ ปน โกลํโกโลว โหติฯ

[33] เอกพีชินิทฺเทเส – ขนฺธพีชํ นาม กถิตํฯ ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส เอกํเยว ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชี นามฯ มานุสกํ ภวนฺติ อิทํ ปเนตฺถ เทสนามตฺตเมวฯ เทวภวํ นิพฺพตฺเตตีติปิ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ภควตา คหิตนามวเสเนว เจตานิ เอเตสํ นามานิฯ เอตฺตกํ ฐานํ คโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ เอกพีชีติ ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํฯ นิยมโต ปน อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, อยํ โกลํโกโล, อยํ เอกพีชีติ นตฺถิฯ

โก ปน เตสํ เอตํ ปเภทํ นิยเมตีติ? เกจิ ตาว เถรา ‘ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’ติ วทนฺติ, เกจิ ‘ปฐมมคฺโค’, เกจิ ‘อุปริ ตโย มคฺคา’, เกจิ ‘ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา’ติฯ ตตฺถ ‘ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’ติ วาเท ‘ปฐมมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย กโต นาม โหติ, อุปริ ตโย มคฺคา นิรุปนิสฺสยา อุปฺปนฺนา’ติ วจนํ อาปชฺชติฯ ‘ปฐมมคฺโค นิยเมตี’ติ วาเท อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ นิรตฺถกตา อาปชฺชติฯ ‘อุปริ ตโย มคฺคา นิยเมนฺตี’ติ วาเท ‘อฏฺฐมมคฺเค อนุปฺปนฺเนเยว อุปริ ตโย มคฺคา อุปฺปนฺนา’ติ อาปชฺชติฯ ‘ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา นิยเมตี’ติ วาโท ปน ยุชฺชติฯ สเจ หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา พลวตี โหติ, เอกพีชี นาม โหติ; ตโต มนฺทตราย โกลํโกโล; ตโต มนฺทตราย สตฺตกฺขตฺตุปรโมติฯ

เอกจฺโจ หิ โสตาปนฺโน วฏฺฏชฺฌาสโย โหติ, วฏฺฏาภิรโต, ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมิํเยว วิจรติ สนฺทิสฺสติฯ อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺฐิ, วิสาขา อุปาสิกา, จูฬรถมหารถา เทวปุตฺตา, อเนกวณฺโณ เทวปุตฺโต, สกฺโก เทวราชา, นาคทตฺโต เทวปุตฺโตติ อิเม หิ เอตฺตกา ชนา วฏฺฏชฺฌาสยา วฏฺฏาภิรตา อาทิโต ปฏฺฐาย ฉ เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺเฐ ฐตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, อิเม อิธ น คหิตาฯ น เกวลญฺจิเม; โยปิ มนุสฺเสสุเยว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โยปิ เทวโลเก นิพฺพตฺโต เทเวสุเยว สตฺตกฺขตฺตุํ อปราปรํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิเมปิ อิธ น คหิตาฯ มิสฺสกภววเสเนว ปเนตฺถ สตฺตกฺขตฺตุปรมโกลํโกลา มานุสกภวนิพฺพตฺตโกเยว จ เอกพีชี คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ เอเกโก ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน จตุพฺพิธภาวํ อาปชฺชติฯ สทฺธาธุเรเนว จตฺตาโร สตฺตกฺขตฺตุปรมา, จตฺตาโร โกลํโกลา, จตฺตาโร เอกพีชิโนติ ทฺวาทส โหนฺติฯ สเจ ปญฺญาย สกฺกา นิพฺพตฺเตตุํ, ‘อหํ โลกุตฺตรํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’ติ เอวํ ปญฺญํ ธุรํ กตฺวา สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิภาวํ ปตฺตาปิ ปฏิปทาวเสน ทฺวาทเสวาติ อิเม จตุวีสติ โสตาปนฺนา อิหฏฺฐกนิชฺฌานิกวเสเนว อิมสฺมิํ ฐาเน กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[34] สกทาคามินิทฺเทเส – ปฏิสนฺธิวเสน สกิํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามีฯ สกิเทวาติ เอกวารํเยวฯ

อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวาติ อิมินา ปญฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโตฯ เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ – อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตาฯ โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ – อยํ เอโกว อิธ คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ โลกุตฺตรกุสลนิทฺเทเส วุตฺตเมวฯ อิมสฺส ปน สกทาคามิโน เอกพีชินา สทฺธิํ กิํ นานากรณนฺติ? เอกพีชิสฺส เอกาว ปฏิสนฺธิ, สกทาคามิสฺส ทฺเว ปฏิสนฺธิโย – อิทํ เนสํ นานากรณนฺติฯ

[35] อนาคามินิทฺเทเส – โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานนฺติ โอรํ วุจฺจติ กามธาตุฯ ยสฺส อิมานิ ปญฺจ พนฺธนานิ อปฺปหีนานิ โหนฺติ, โส ภวคฺเค นิพฺพตฺโตปิ คิลิตพฬิโส มจฺโฉ วิย ทีฆสุตฺตเกน ปาเท พทฺธกาโก วิย เตหิ พนฺธเนหิ อากฑฺฒิยมาโน กามธาตุยํเยว ปวตฺตตีติ ปญฺจ พนฺธนานิ โอรมฺภาคิยานีติ วุจฺจนฺติฯ เหฏฺฐาภาคิยานิ เหฏฺฐาโกฏฺฐาสิกานีติ อตฺโถฯ ปริกฺขยาติ เตสํ พนฺธนานํ ปริกฺขเยนฯ โอปปาติโกติ อุปปาตโยนิโกฯ อิมินาสฺส คพฺภเสยฺยา ปฏิกฺขิตฺตาฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตตฺถ สุทฺธาวาสโลเก ปรินิพฺพายิตาฯ อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตสฺมา โลกา อิธ อนาวตฺตนสภาโวฯ พุทฺธทสฺสนเถรทสฺสนธมฺมสฺสวนานํ ปนตฺถายสฺส อาคมนํ อนิวาริตํฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํวิโธ ปุคฺคโล ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อนาคมนโต อนาคามี นาม วุจฺจติฯ

[36] อนฺตราปรินิพฺพายินิทฺเทเส – อุปปนฺนํ วา สมนนฺตราติ อุปปนฺนสมนนฺตรา วา หุตฺวาฯ อปฺปตฺตํ วา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณนฺติ อายุปฺปมาณํ เวมชฺฌํ อปฺปตฺตํ วา หุตฺวา อริยมคฺคํ สญฺชเนตีติ อตฺโถฯ วาสทฺทวิกปฺปโต ปน เวมชฺฌํ ปตฺตนฺติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน สิทฺธา โหนฺติฯ อุปริฏฺฐิมานํ สํโยชนานนฺติ อุปริ ปญฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ อฏฺฐนฺนํ วา กิเลสานํฯ

ปหานายาติ เอเตสํ ปชหนตฺถาย มคฺคํ สญฺชเนติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตราเยว ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายีติ วุจฺจติฯ

[37] อุปหจฺจปรินิพฺพายินิทฺเทเส – อติกฺกมิตฺวา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณนฺติ อายุปฺปมาณํ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวาฯ อุปหจฺจ วา กาลกิริยนฺติ อุปคนฺตฺวา กาลกิริยํฯ อายุกฺขยสฺส อาสนฺเน ฐตฺวาติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อวิเหสุ ตาว กปฺปสหสฺสปฺปมาณสฺส อายุโน ปญฺจกปฺปสตสงฺขาตํ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ฉฏฺเฐ วา กปฺปสเต สตฺตมฏฺฐมนวมานํ วา อญฺญตรสฺมิํ ทสเมเยว วา กปฺปสเต ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ วุจฺจติฯ

[38] อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายินิทฺเทเสสุ – อสงฺขาเรน อปฺปทุกฺเขน อธิมตฺตปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพานธมฺโมติ อสงฺขารปรินิพฺพายีฯ สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปโยคํ กตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนธมฺโมติ สสงฺขารปรินิพฺพายีฯ

[40] อุทฺธํโสตนิทฺเทเส – อุทฺธํ วาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโตฯ อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโตฯ อกนิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ อวิหา จุโต อตปฺปํ คจฺฉตีติอาทีสุ อวิเห กปฺปสหสฺสํ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อตปฺปํ คจฺฉติฯ ตตฺราปิ ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสํ คจฺฉติฯ ตตฺราปิ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสิํ คจฺฉติฯ ตตฺราปิ อฏฺฐ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อกนิฏฺฐํ คจฺฉติฯ ตตฺถ วสนฺโต อริยมคฺคํ สญฺชเนตีติ อตฺโถฯ

อิเมสํ ปน อนาคามีนํ ปเภทชานนตฺถํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีจตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ โย อวิหโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ

โย ปน เหฏฺฐา ตโย เทวโลเก โสเธตฺวา สุทสฺสีเทวโลเก ฐตฺวา ปรินิพฺพายติ – อยํ อุทฺธํโสโต, น อกนิฏฺฐคามี นาม ฯ โย ปน อิโต อกนิฏฺฐเมว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต, อกนิฏฺฐคามี นาม ฯ โย ปน เหฏฺฐา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต, น อกนิฏฺฐคามี นามาติฯ เอวเมเต อฏฺฐจตฺตาลีส อนาคามิโน โหนฺติฯ

กถํ? อวิเห ตาว ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโต เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปญฺจ, สสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปญฺจาติ ทส โหนฺติฯ ตถา อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสูติ จตฺตาโร ทสกา จตฺตาลีสํฯ อกนิฏฺเฐ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิฯ ตโย ปน อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายีฯ เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน จตฺตาโร, สสงฺขารปรินิพฺพายิโน จตฺตาโรติ อฏฺฐฯ เอวํ อฏฺฐจตฺตาลีสํ โหนฺติฯ

เต สพฺเพปิ ปปฏิโกปมาย ทีปิตา – ทิวสํ สนฺตตฺตานมฺปิ หิ อารกณฺฏกวิปฺผลิกนขจฺเฉทนานํ อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฏิกา อุปฺปชฺชิตฺวาว นิพฺพายติ – เอวรูโป ปฐโม อนฺตราปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพฯ กสฺมา? อุปฺปนฺนสมนนฺตราว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโตฯ ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป ทุติโย อนฺตราปรินิพฺพายี ทฏฺฐพฺโพฯ กสฺมา? เวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายนโตฯ ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา นิวตฺตมานา ปถวิยํ อนุปหจฺจตลา หุตฺวา ปรินิพฺพายติ – เอวรูโป ตติโย อนฺตราปรินิพฺพายี ทฏฺฐพฺโพฯ กสฺมา? เวมชฺฌํ ปตฺวา อนุปหจฺจ ปรินิพฺพายนโตฯ ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา ปถวิยํ ปติตฺวา อุปหจฺจตลา หุตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป อุปหจฺจปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพฯ กสฺมา? กาลกิริยํ อุปคนฺตฺวา อายุคติํ เขเปตฺวา ปรินิพฺพายนโตฯ ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฏิกา ปริตฺเต ติณกฏฺเฐ ปติตฺวา ตํ ปริตฺตํ ติณกฏฺฐํ ฌาเปตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป อสงฺขารปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพฯ กสฺมา? อปฺปโยเคน ลหุสาย คติยา ปรินิพฺพายนโตฯ ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฏิกา วิปุเล ติณกฏฺฐปุญฺเช ปติตฺวา ตํ วิปุลํ ติณกฏฺฐปุญฺชํ ฌาเปตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป สสงฺขารปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพฯ

กสฺมา? สปฺปโยเคน อลหุสาย คติยา ปรินิพฺพายนโตฯ อปรา มหนฺเตสุ ติณกฏฺฐปุญฺเชสุ ปตติ, ตตฺถ มหนฺเตสุ ติณกฏฺฐปุญฺเชสุ ฌายมาเนสุ วีตจฺจิตงฺคาโร วา ชาลา วา อุปฺปติตฺวา กมฺมารสาลํ ฌาเปตฺวา คามนิคมนครรฏฺฐํ ฌาเปตฺวา สมุทฺทนฺตํ ปตฺวา นิพฺพายติ – เอวรูโป อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี ทฏฺฐพฺโพฯ กสฺมา? อเนกภวพีชวิปฺผารํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกตฺวา ปรินิพฺพายนโตฯ ยสฺมา ปน อารกณฺฏกาทิเภทํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ อโยกปาลเมว, ตสฺมา สุตฺเต สพฺพวาเรสุ อโยกปาลนฺเตฺวว วุตฺตํ (อ. นิ. 7.55)ฯ ยถาห –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – ‘โน จสฺส, โน จ เม สิยา, น ภวิสฺสติ, น เม ภวิสฺสติ, ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ ปชหามี’’’ติ อุเปกฺขํ ปฏิลภติฯ โส ภเว น รชฺชติ, สมฺภเว น รชฺชติ, อตฺถุตฺตริ ปทํ สนฺตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตญฺจ ขฺวสฺส ปทํ น สพฺเพน สพฺพํ สจฺฉิกตํ โหติฯ ตสฺส น สพฺเพน สพฺพํ มานานุสโย ปหีโน โหติ, น สพฺเพน สพฺพํ ภวราคานุสโย ปหีโน โหติ, น สพฺเพน สพฺพํ อวิชฺชานุสโย ปหีโน โหติฯ โส ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… อนฺตราปรินิพฺพายี โหติฯ

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… อนฺตราปรินิพฺพายี โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… อนฺตราปรินิพฺพายี โหติฯ

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… อนฺตราปรินิพฺพายี โหติฯ

เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา อนุปหจฺจ ตลํ นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… อนฺตราปรินิพฺพายี โหติฯ

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปหจฺจ ตลํ นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติฯ

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา ปริตฺเต ติณปุญฺเช วา กฏฺฐปุญฺเช วา นิปเตยฺย, สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย, ธูมมฺปิ ชเนยฺย, อคฺคิมฺปิ ชเนตฺวา ธูมมฺปิ ชเนตฺวา ตเมว ปริตฺตํ ติณปุญฺชํ วา กฏฺฐปุญฺชํ วา ปริยาทิยิตฺวา อนาหารา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติฯ

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา วิปุเล ติณปุญฺเช วา กฏฺฐปุญฺเช วา นิปเตยฺย, สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย…เป.… ตเมว วิปุลํ ติณปุญฺชํ วา กฏฺฐปุญฺชํ วา ปริยาทิยิตฺวา อนาหารา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติฯ

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺฐคามีฯ

เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา มหนฺเต ติณปุญฺเช วา กฏฺฐปุญฺเช วา นิปเตยฺย, สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย…เป.… ตเมว มหนฺตํ ติณปุญฺชํ วา กฏฺฐปุญฺชํ วา ปริยาทิยิตฺวา คจฺฉมฺปิ ทเหยฺย, ทายมฺปิ ทเหยฺย , คจฺฉมฺปิ ทหิตฺวา ทายมฺปิ ทหิตฺวา หริตนฺตํ วา ปถนฺตํ วา เสลนฺตํ วา อุทกนฺตํ วา รมณียํ วา ภูมิภาคํ อาคมฺม อนาหารา นิพฺพาเยยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ – โน จสฺส…เป.… ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺฐคามี’’ติ (อ. นิ. 7.55)ฯ

[41-44] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนาทินิทฺเทสา อุตฺตานตฺถาวฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อรหาติ เอตฺถ ปน ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพาฯ กถํ? ตโย หิ วิโมกฺขา – สุญฺญโต, อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิโตติฯ ตตฺถ สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุตฺตขีณาสโว ปฏิปทาวเสน จตุพฺพิโธ โหติ; ตถา อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺเขหีติ – เอวํ ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพาฯ อิติ อิเม ทฺวาทส อรหนฺโต วิย ทฺวาทเสว สกทาคามิโน, จตุวีสติ โสตาปนฺนา, อฏฺฐจตฺตาลีส อนาคามิโนติ เอตฺตกา ปุคฺคลา อิโต มุจฺจิตฺวา พหิทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมิญฺเญว สพฺพญฺญุพุทฺธสาสเน อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

2. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[45] ทุกนิทฺเทเส โกธโนติ กุชฺฌนสีโล มหาโกโธฯ เอวํ ปุคฺคลํ ปุจฺฉิตฺวาปิ ธมฺเมน ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม โกโธติอาทิมาหฯ อุปนาหีนิทฺเทสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โกโธ กุชฺฌนาติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ ตถา อุปนาหีนิทฺเทสาทีสุ ปุพฺพกาลํ โกโธติอาทีนิฯ อยํ โกโธ อปฺปหีโนติ อยํ เอตฺตโก โกโธ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา ตทงฺคปฺปหาเนน วา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน วา อปฺปหีโนฯ ปรโต อุปนาหาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[53] อหิริกนิทฺเทสาทีสุ – อิมินา อหิริเกนาติ อิมินา เอวํปกาเรน อหิริกธมฺเมน สมนฺนาคโตฯ อิมินา อโนตฺตปฺเปนาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ