9. จกฺขุนารูปํปสฺสตีติกถาวณฺณนา

[826-827] อิทานิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา นาม โหติฯ ตตฺถ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ วจนํ นิสฺสาย ‘‘ปสาทจกฺขุเมว รูปํ ปสฺสตี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ , เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ อถ นํ ‘‘ยทิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺเสยฺย, รูเปน รูปํ ปสฺเสยฺยาตี’’ติ โจเทตุํ รูเปน รูปํ ปสฺสตีติ อาหฯ อิตโร รูปายตนํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโฐ จกฺขุเมว สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ปฏิวิชานาตีติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ปสฺสตีติ หิ มยํ ปฏิชานนํ สนฺธาย ปุจฺฉาม, น จกฺขูปสํหารมตฺตํฯ ตสฺมา วเทหิ ตาว ‘‘กิํ เต จกฺขุมา รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตี’’ติฯ อิตโร ปุริมนเยเนว ปฏิกฺขิปติ เจว ปฏิชานาติ จฯ อถ นํ ‘‘เอวํ สนฺเต รูปํ มโนวิญฺญาณํ อาปชฺชติ, ตญฺหิ ปฏิวิชานาติ นามา’’ติ โจเทตุํ รูปํ มโนวิญฺญาณนฺติ อาหฯ อิตโร เลสํ อลภนฺโต ปฏิกฺขิปเตวฯ อตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนาติอาทิ ‘‘ยทิ จกฺขุ ปฏิวิชานนฏฺเฐน ปสฺสติ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิย ตสฺสาปิ อาวชฺชนาย ภวิตพฺพ’’นฺติ โจเทตุํ ปุจฺฉติฯ อิตโร ยสฺมา น อาวชฺชนปฏิพทฺธํ จกฺขุ, น ตํ อาวชฺชนานนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ โสเตน สทฺทนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ สสมฺภารกถานเยน วุตฺตํฯ ยถา หิ อุสุนา วิชฺฌนฺโตปิ ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติ วุจฺจติ, เอวํ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสนฺโตปิ ‘‘จกฺขุนา ปสฺสตี’’ติ วุตฺโต, ตสฺมา อสาธกเมตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยปิฯ

จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถาวณฺณนาฯ

อฏฺฐารสโม วคฺโคฯ

19. เอกูนวีสติมวคฺโค

1. กิเลสปชหนกถาวณฺณนา

[828-831] อิทานิ กิเลสปชหนกถา นาม โหติฯ ตตฺถ ‘‘ยสฺมา กิเลสปหานํ นาม อตฺถิ, ปหีนกิเลสสฺส จ อตีตาปิ กิเลสา ปหีนาว โหนฺติ, อนาคตาปิ, ปจฺจุปฺปนฺนาปิ, ตสฺมา อตีเตปิ กิเลเส ปชหติ, อนาคเตปิ, ปจฺจุปฺปนฺเนปี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อตีเตติอาทิปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺส ฯ เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติฯ นตฺถิ กิเลเส ชหตีติ อิมสฺมิํ ปน ปรวาทิสฺส ปญฺเห ยสฺมา กจวรํ ปชหนฺตสฺส กจวเร ฉฑฺฑนวายาโม วิย กิเลเส ปชหนฺตสฺส น อตีตาทิเภเทสุ กิเลเสสุ วายาโม อตฺถิ, นิพฺพานารมฺมเณ ปน อริยมคฺเค ปวตฺติเต กิเลสา อนุปฺปนฺนาเยว นุปฺปชฺชนฺตีติ ปหีนา นาม โหนฺติ, ตสฺมา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ เตน หิ อตีเต กิเลเส ปชหตีติอาทิ ปน ยสฺมา ‘‘นตฺถิ กิเลสปชหนา’’ติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อตีตาทิเภเท ปชหตีติ ฉเลน วุตฺตํฯ

กิเลสปชหนกถาวณฺณนาฯ

2. สุญฺญตกถาวณฺณนา

[832] อิทานิ สุญฺญตกถา นาม โหติฯ ตตฺถ สุญฺญตาติ ทฺเว สุญฺญตา ขนฺธานญฺจ อนตฺตลกฺขณํ นิพฺพานญฺจฯ เตสุ อนตฺตลกฺขณํ ตาว เอกจฺจํ เอเกน ปริยาเยน สิยา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ, นิพฺพานํ, อปริยาปนฺนเมวฯ อิมํ ปน วิภาคํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สุญฺญตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ อนิมิตฺตนฺติ สพฺพนิมิตฺตรหิตํ นิพฺพานํฯ ‘‘อปฺปณิหิโต’’ติปิ ตสฺเสว นามํฯ กสฺมา ปเนตํ อาภตนฺติ? อวิภชฺชวาทีวาเท โทสาโรปนตฺถํฯ ยสฺส หิ อวิภชิตฺวา ‘‘เอกเทเสเนว สุญฺญตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ ลทฺธิ, ตสฺส นิพฺพานมฺปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ อาปชฺชติฯ อิมสฺส โทสสฺสาโรปนตฺถํ ‘‘อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ อาภตํฯ อิตโร ตสฺส ปริยาปนฺนภาวํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ สงฺขารกฺขนฺโธ น อนิจฺโจติอาทิ นิพฺพานสงฺขาตาย สุญฺญตาย อนิจฺจภาวาปตฺติโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

[833] สงฺขารกฺขนฺธสฺส สุญฺญตาติ ‘‘ยทิ อญฺญสฺส ขนฺธสฺส สุญฺญตา อญฺญกฺขนฺธปริยาปนฺนา, สงฺขารกฺขนฺธสุญฺญตายปิ เสสกฺขนฺธปริยาปนฺนาย ภวิตพฺพ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํฯ สงฺขารกฺขนฺธสฺส สุญฺญตา น วตฺตพฺพาติอาทิ ‘‘ยทิ สงฺขารกฺขนฺธสุญฺญตา เสสกฺขนฺธปริยาปนฺนา น โหติ, เสสกฺขนฺธสุญฺญตาปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา น โหตี’’ติ ปฏิโลมทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

[834] สุญฺญมิทํ, ภิกฺขเว, สงฺขาราติ สุตฺตํ ปรสมยโต อาภตํฯ ตตฺถ สงฺขาราติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อาคตฏฺฐาเน วิย ปญฺจกฺขนฺธา, เต จ อตฺตตฺตนิยสุญฺญตฺตา สุญฺญตาติ สาสนาวจรํ โหติ, น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา อนุญฺญาตํฯ ยสฺมา ปเนตํ น สุญฺญตาย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนภาวํ ทีเปติ, ตสฺมา อสาธกนฺติฯ

สุญฺญตกถาวณฺณนาฯ