เมนู

ปุคฺคลปญฺญตฺติ-อฏฺฐกถา

นิปุณตฺถํ ปกรณํ, ธาตุเภทปฺปกาสโน;

สตฺถา ธาตุกถํ นาม, เทสยิตฺวา สุราลเยฯ

อนนฺตรํ ตสฺส ชิโน, ปญฺญตฺติเภททีปนํ;

อาห ปุคฺคลปญฺญตฺติํ, ยํ โลเก อคฺคปุคฺคโลฯ

ตสฺสา สํวณฺณโนกาโส, ยสฺมา ทานิ อุปาคโต;

ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตาติฯ

1. มาติกาวณฺณนา

[1] ปญฺญตฺติโย – ขนฺธปญฺญตฺติ…เป.… ปุคฺคลปญฺญตฺตีติ อยํ ตาว ปุคฺคลปญฺญตฺติยา อุทฺเทโสฯ ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโทฯ เตน เย ธมฺเม อิธ ปญฺญเปตุกาโม เตสํ คณนวเสน สํเขปโต ปญฺญตฺติปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ ปญฺญตฺติโยติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ตตฺถ ‘‘อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปตี’’ติ (สํ. นิ. 2.20) อาคตฏฺฐาเน ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘สุปญฺญตฺตํ มญฺจปีฐ’’นฺติ (ปารา. 269) อาคตฏฺฐาเน ฐปนา นิกฺขิปนา ปญฺญตฺติ นามฯ อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติฯ ฉ ปญฺญตฺติโยติ หิ ฉ ปญฺญาปนา, ฉ ทสฺสนา ปกาสนาติปิ; ฉ ฐปนา นิกฺขิปนาติปิ อิธ อธิปฺเปตเมวฯ นามปญฺญตฺติ หิ เต เต ธมฺเม ทสฺเสติปิ, เตน เตน โกฏฺฐาเสน ฐเปติปิฯ

ขนฺธปญฺญตฺตีติอาทิ ปน สํเขปโต ตาสํ ปญฺญตฺตีนํ สรูปทสฺสนํฯ ตตฺถ ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ฐปนา นิกฺขิปนา ขนฺธปญฺญตฺติ นามฯ อายตนานํ อายตนานีติ, ธาตูนํ ธาตุโยติ, สจฺจานํ สจฺจานีติ, อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ, ปุคฺคลานํ ปุคฺคลาติ ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ฐปนา นิกฺขิปนา ปุคฺคลปญฺญตฺติ นามฯ

ปาฬิมุตฺตเกน ปน อฏฺฐกถานเยน อปราปิ ฉ ปญฺญตฺติโย – วิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺตีติฯ ตตฺถ กุสลากุสลสฺเสว สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน วิชฺชมานสฺส สโต สมฺภูตสฺส ธมฺมสฺส ปญฺญาปนา วิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ตถา อวิชฺชมานสฺส โลกนิรุตฺติมตฺตสิทฺธสฺส อิตฺถิปุริสาทิกสฺส ปญฺญาปนา อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ สพฺพากาเรนปิ อนุปลพฺภเนยฺยสฺส วาจาวตฺถุมตฺตสฺเสว ปญฺจมสจฺจาทิกสฺส ติตฺถิยานํ อณุปกติปุริสาทิกสฺส วา ปญฺญาปนาปิ อวิชฺชมานปญฺญตฺติเยวฯ สา ปน สาสนาวจรา น โหตีติ อิธ น คหิตาฯ อิติ อิเมสํ วิชฺชมานาวิชฺชมานานํ วิกปฺปนวเสน เสสา เวทิตพฺพาฯ ‘เตวิชฺโช’, ‘ฉฬภิญฺโญ’ติอาทีสุ หิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา จ วิชฺชมานา, ปุคฺคโล อวิชฺชมาโนฯ ตสฺมา ติสฺโส วิชฺชา อสฺสาติ เตวิชฺโช, ฉ อภิญฺญา อสฺสาติ ฉฬภิญฺโญติ เอวํ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานสฺส ปญฺญาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ‘อิตฺถิรูปํ’, ‘ปุริสรูป’นฺติอาทีสุ ปน อิตฺถิปุริสา อวิชฺชมานา, รูปํ วิชฺชมานํฯ ตสฺมา อิตฺถิยา รูปํ อิตฺถิรูปํ, ปุริสสฺส รูปํ ปุริสรูปนฺติ เอวํ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานสฺส ปญฺญาปนโต เอวรูปา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโสติอาทีสุ จกฺขุโสตาทโยปิ ผสฺโสปิ วิชฺชมาโนเยวฯ ตสฺมา จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส, จกฺขุโต ชาโต สมฺผสฺโส, จกฺขุสฺส วา ผลภูโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสติ เอวํ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานสฺส ปญฺญาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ขตฺติยปุตฺโต, พฺราหฺมณปุตฺโต, เสฏฺฐิปุตฺโตติอาทีสุ ขตฺติยาทโยปิ อวิชฺชมานา, ปุตฺโตปิฯ ตสฺมา ขตฺติยสฺส ปุตฺโต ขตฺติยปุตฺโตติ เอวํ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานสฺส ปญฺญาปนโต เอวรูปา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ตาสุ อิมสฺมิํ ปกรเณ ปุริมา ติสฺโสว ปญฺญตฺติโย ลพฺภนฺติฯ ‘‘ขนฺธปญฺญตฺติ…เป.… อินฺทฺริยปญฺญตฺตี’’ติ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน วิชฺชมานสฺเสว ปญฺญาปิตตฺตา วิชฺชมานปญฺญตฺติ ลพฺภติฯ ‘‘ปุคฺคลปญฺญตฺตี’’ติ ปเท อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ปรโต ปน ‘เตวิชฺโช’, ‘ฉฬภิญฺโญ’ติอาทีสุ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ ลพฺภตีติฯ

อฏฺฐกถามุตฺตเกน ปน อาจริยนเยน อปราปิ ฉ ปญฺญตฺติโย – อุปาทาปญฺญตฺติ, อุปนิธาปญฺญตฺติ, สโมธานปญฺญตฺติ, อุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติ, ตชฺชาปญฺญตฺติ, สนฺตติปญฺญตฺตีติ ฯ ตตฺถ โย รูปเวทนาทีหิ เอกตฺเตน วา อญฺญตฺเตน วา รูปเวทนาทโย วิย สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อนุปลพฺภสภาโวปิ รูปเวทนาทิเภเท ขนฺเธ อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมโต สตฺโตฯ ตานิ ตานิ องฺคานิ อุปาทาย รโถ เคหํ มุฏฺฐิ อุทฺธนนฺติ จ; เต เตเยว รูปาทโย อุปาทาย ฆโฏ ปโฏ; จนฺทสูริยปริวตฺตาทโย อุปาทาย กาโล, ทิสา; ตํ ตํ ภูตนิมิตฺตญฺเจว ภาวนานิสํสญฺจ อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมตํ เตน เตนากาเรน อุปฏฺฐิตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ อยํ เอวรูปา อุปาทาปญฺญตฺติ นามฯ ปญฺญเปตพฺพฏฺเฐน เจสา ปญฺญตฺติ นาม, น ปญฺญาปนฏฺเฐนฯ ยา ปน ตสฺสตฺถสฺส ปญฺญาปนา, อยํ อวิชฺชมานปญฺญตฺติเยวฯ

ยา ปฐมทุติยาทีนิ อุปนิธาย ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกา, อญฺญมญฺญญฺจ อุปนิธาย ทีฆํ รสฺสํ, ทูรํ, สนฺติกนฺติอาทิกา ปญฺญาปนา; อยํ อุปนิธาปญฺญตฺติ นามฯ อปิเจสา อุปนิธาปญฺญตฺติ – ตทญฺญาเปกฺขูปนิธา, หตฺถคตูปนิธา, สมฺปยุตฺตูปนิธา, สมาโรปิตูปนิธา, อวิทูรคตูปนิธา , ปฏิภาคูปนิธา, ตพฺพหุลูปนิธา, ตพฺพิสิฏฺฐูปนิธาติอาทินา เภเทน อเนกปฺปการาฯ

ตตฺถ ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกาว ตทญฺญํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตตาย ตทญฺญาเปกฺขูปนิธา นามฯ ฉตฺตปาณิ, สตฺถปาณีติอาทิกา หตฺถคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย หตฺถคตูปนิธา นามฯ กุณฺฑลี, สิขรี, กิริฏีติอาทิกา สมฺปยุตฺตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย สมฺปยุตฺตูปนิธา นามฯ ธญฺญสกฏํ, สปฺปิกุมฺโภติอาทิกา สมาโรปิตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย สมาโรปิตูปนิธา นามฯ อินฺทสาลคุหา, ปิยงฺคุคุหา, เสรีสกนฺติอาทิกา อวิทูรคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย อวิทูรคตูปนิธา นามฯ สุวณฺณวณฺโณ, อุสภคามีติอาทิกา ปฏิภาคํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ปฏิภาคูปนิธา นามฯ ปทุมสฺสโร, พฺราหฺมณคาโมติอาทิกา ตพฺพหุลํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพหุลูปนิธา นามฯ มณิกฏกํ, วชิรกฏกนฺติอาทิกา ตพฺพิสิฏฺฐํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพิสิฏฺฐูปนิธา นามฯ

ยา ปน เตสํ เตสํ สโมธานมเปกฺขิตฺวา ติทณฺฑํ, อฏฺฐปทํ, ธญฺญราสิ, ปุปฺผราสีติอาทิกา ปญฺญาปนา, อยํ สโมธานปญฺญตฺติ นามฯ

ยา ปุริมสฺส ปุริมสฺส อุปนิกฺขิปิตฺวา ทฺเว, ตีณิ, จตฺตารีติอาทิกา ปญฺญาปนา, อยํ อุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติ นามฯ ยา ตํ ตํ ธมฺมสภาวํ อเปกฺขิตฺวา ปถวี, เตโช, กกฺขฬตา, อุณฺหตาติอาทิกา ปญฺญาปนา, อยํ ตชฺชาปญฺญตฺติ นามฯ ยา ปน สนฺตติวิจฺเฉทาภาวํ อเปกฺขิตฺวา อาสีติโก, นาวุติโกติอาทิกา ปญฺญาปนา, อยํ สนฺตติปญฺญตฺติ นามฯ เอตาสุ ปน ตชฺชาปญฺญตฺติ วิชฺชมานปญฺญตฺติเยวฯ เสสา อวิชฺชมานปกฺขญฺเจว, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปกฺขญฺจ ภชนฺติฯ

อฏฺฐกถามุตฺตเกน อาจริยนเยเนว อปราปิ ฉ ปญฺญตฺติโย – กิจฺจปญฺญตฺติ, สณฺฐานปญฺญตฺติ, ลิงฺคปญฺญตฺติ, ภูมิปญฺญตฺติ, ปจฺจตฺตปญฺญตฺติ, อสงฺขตปญฺญตฺตีติฯ ตตฺถ ภาณโก, ธมฺมกถิโกติอาทิกา กิจฺจวเสน ปญฺญาปนา กิจฺจปญฺญตฺติ นามฯ กิโส, ถูโล, ปริมณฺฑโล, จตุรสฺโสติอาทิกา สณฺฐานวเสน ปญฺญาปนา สณฺฐานปญฺญตฺติ นามฯ อิตฺถี, ปุริโสติอาทิกา ลิงฺควเสน ปญฺญาปนา ลิงฺคปญฺญติ นามฯ กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา, โกสลกา, มาธุราติอาทิกา ภูมิวเสน ปญฺญาปนา ภูมิปญฺญตฺติ นามฯ ติสฺโส , นาโค, สุมโนติอาทิกา ปจฺจตฺตนามกรณมตฺตวเสน ปญฺญาปนา ปจฺจตฺตปญฺญตฺติ นามฯ นิโรโธ, นิพฺพานนฺติอาทิกา อสงฺขตธมฺมสฺส ปญฺญาปนา อสงฺขตปญฺญตฺติ นามฯ ตตฺถ เอกจฺจา ภูมิปญฺญตฺติ อสงฺขตปญฺญตฺติ จ วิชฺชมานปญฺญตฺติเยว, กิจฺจปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปกฺขํ ภชติฯ เสสา อวิชฺชมานปญฺญตฺติโย นามฯ

[2] อิทานิ ยาสํ ปญฺญตฺตีนํ อุทฺเทสวาเร สงฺเขปโต สรูปทสฺสนํ กตํ, สงฺเขปโตเยว ตาว ตาสํ วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ตา ทสฺเสตุํ กิตฺตาวตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยา อยํ ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปญฺญาปนา, ทสฺสนา, ฐปนา, สา กิตฺตเกน โหตีติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ปรโต กิตฺตาวตา อายตนานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วิสฺสชฺชเนปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต ปญฺจกฺขนฺธาติ วา ปเภทโต ‘‘รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ วา; ตตฺราปิ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, เสสา จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ; เอตฺตเกน ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปญฺญตฺติ โหติฯ

[3] ตถา ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานีติ วา, ปเภทโต ‘‘จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมายตน’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา , ทฺวายตนา จตุภูมิกาติ วา, เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ; เอตฺตเกน อายตนานํ อายตนานีติ ปญฺญตฺติ โหติฯ

[4] ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต อฏฺฐารส ธาตุโยติ วา , ปเภทโต ‘‘จกฺขุธาตุ…เป.… มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ วา; ตตฺราปิ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว ธาตุโย จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ; เอตฺตเกน ธาตูนํ ธาตูติ ปญฺญตฺติ โหติฯ

[5] ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต จตฺตาริ สจฺจานีติ วา, ปเภทโต ‘‘ทุกฺขสจฺจํ…เป.… นิโรธสจฺจ’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทฺเว สจฺจา โลกิยา, ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตราติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ; เอตฺตเกน สจฺจานํ ‘สจฺจานี’ติ ปญฺญตฺติ โหติฯ

[6] ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต พาวีสตินฺทฺริยานีติ วา, ปเภทโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ…เป.… อญฺญาตาวินฺทฺริย’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทสินฺทฺริยานิ กามาวจรานิ, นวินฺทฺริยานิ มิสฺสกานิ, ตีณิ อินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานีติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ; เอตฺตเกน อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ ปญฺญตฺติ โหติฯ เอตฺตาวตา สงฺเขปโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปญฺจ ปญฺญตฺติโย ทสฺสิตา โหนฺติฯ

[7] อิทานิ วิตฺถารโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปุคฺคลปญฺญตฺติํ ทสฺเสตุํ สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโตติอาทิมาหฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ ติเล วิสารยมาเนน วิย, วาเก หีรยมาเนน วิย จ, เหฏฺฐา วิภงฺคปฺปกรเณ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ ปญฺญตฺตีนํ วตฺถุภูตา ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน กถิตาติ เตน เต อิธ เอกเทเสเนว กเถสิฯ ฉฏฺฐา ปุคฺคลปญฺญตฺติ เหฏฺฐา อกถิตาวฯ อิธาปิ อุทฺเทสวาเร เอกเทเสเนว กถิตา; ตสฺมา ตํ วิตฺถารโต กเถตุกาโม สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโตติ เอกกโต ปฏฺฐาย ยาว ทสกา มาติกํ ฐเปสีติฯ

มาติกาวณฺณนาฯ

2. นิทฺเทสวณฺณนา

1. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา