เอตฺตาวตา จ –

ธาตุปฺปเภทกุสโล, ยํ ธาตุกถํ ตถาคโต อาห;

ตสฺสา นยมุขเภท-ปฺปกาสนํ นิฏฺฐิตํ โหติฯ

อิมินา นยมุขเภท-ปฺปกาสเนน หิ วิภาวินา สกฺกา;

ญาตุํ สพฺเพปิ นยา, สงฺเขปกถาว อิติ วุตฺตาฯ

เอเกกสฺส ปน สเจ, ปทสฺส วิตฺถารเมว ภาเสยฺยํ;

วจนญฺจ อติวิย พหุํ, ภเวยฺย อตฺโถ จ อวิเสโสฯ

อิติ อูนภาณวารทฺวยาย, ยํ ตนฺติยา มยา เอตํ;

กุรุนา ปตฺตํ ปุญฺญํ, สุขาย ตํ โหตุ โลกสฺสาติฯ

ธาตุกถา-อฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมปิฏเก

ปุคฺคลปญฺญตฺติ-อฏฺฐกถา

นิปุณตฺถํ ปกรณํ, ธาตุเภทปฺปกาสโน;

สตฺถา ธาตุกถํ นาม, เทสยิตฺวา สุราลเยฯ

อนนฺตรํ ตสฺส ชิโน, ปญฺญตฺติเภททีปนํ;

อาห ปุคฺคลปญฺญตฺติํ, ยํ โลเก อคฺคปุคฺคโลฯ

ตสฺสา สํวณฺณโนกาโส, ยสฺมา ทานิ อุปาคโต;

ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตาติฯ

1. มาติกาวณฺณนา

[1] ฉ ปญฺญตฺติโย – ขนฺธปญฺญตฺติ…เป.… ปุคฺคลปญฺญตฺตีติ อยํ ตาว ปุคฺคลปญฺญตฺติยา อุทฺเทโสฯ ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโทฯ เตน เย ธมฺเม อิธ ปญฺญเปตุกาโม เตสํ คณนวเสน สํเขปโต ปญฺญตฺติปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ ปญฺญตฺติโยติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ตตฺถ ‘‘อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปตี’’ติ (สํ. นิ. 2.20) อาคตฏฺฐาเน ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘สุปญฺญตฺตํ มญฺจปีฐ’’นฺติ (ปารา. 269) อาคตฏฺฐาเน ฐปนา นิกฺขิปนา ปญฺญตฺติ นามฯ อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติฯ ฉ ปญฺญตฺติโยติ หิ ฉ ปญฺญาปนา, ฉ ทสฺสนา ปกาสนาติปิ; ฉ ฐปนา นิกฺขิปนาติปิ อิธ อธิปฺเปตเมวฯ นามปญฺญตฺติ หิ เต เต ธมฺเม ทสฺเสติปิ, เตน เตน โกฏฺฐาเสน ฐเปติปิฯ

ขนฺธปญฺญตฺตีติอาทิ ปน สํเขปโต ตาสํ ปญฺญตฺตีนํ สรูปทสฺสนํฯ ตตฺถ ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ฐปนา นิกฺขิปนา ขนฺธปญฺญตฺติ นามฯ อายตนานํ อายตนานีติ, ธาตูนํ ธาตุโยติ, สจฺจานํ สจฺจานีติ, อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ, ปุคฺคลานํ ปุคฺคลาติ ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ฐปนา นิกฺขิปนา ปุคฺคลปญฺญตฺติ นามฯ