[449] อวิชฺชา อสงฺขตาติ อาทโย ปญฺหา อวิชฺชาทีนํเยว ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ เยน ปนตฺเถน ตตฺถ เอเกกํ องฺคํ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ วุจฺจติ, โส ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค วุตฺโตเยวฯ

[451] อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺฐิตตาติอาทิ เยน สุตฺเตน ลทฺธิ ปติฏฺฐาปิตา, ตสฺเสว อตฺถทสฺสเนน ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยา อยํ เหฏฺฐา ‘‘ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติ วุตฺตา น สา อญฺญตฺร อวิชฺชาทีหิ วิสุํ เอกา อตฺถิฯ อวิชฺชาทีนํ ปน ปจฺจยานํเยเวตํ นามํฯ อุปฺปนฺเนปิ หิ ตถาคเต อนุปฺปนฺเนปิ อวิชฺชาโต สงฺขารา สมฺภวนฺติ, สงฺขาราทีหิ จ วิญฺญาณาทีนิ, ตสฺมา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ยา เอตสฺมิํ ปเท สงฺขารธมฺมานํ การณฏฺเฐน ฐิตตาติ ธมฺมฏฺฐิตตาฯ เตสํเยว จ ธมฺมานํ การณฏฺเฐเนว นิยามตาติ ธมฺมนิยามตาติ อวิชฺชา วุจฺจติฯ สา จ อสงฺขตา, นิพฺพานญฺจ อสงฺขตนฺติ ปุจฺฉติฯ ปรวาที ลทฺธิวเสน ปฏิชานิตฺวา ปุน ทฺเว อสงฺขตานีติ ปุฏฺโฐ สุตฺตาภาเวน ปฏิกฺขิปิตฺวา ลทฺธิวเสเนว ปฏิชานาติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ ปน ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนาฯ

3. สจฺจกถาวณฺณนา

[452-454] อิทานิ สจฺจกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานี’’ติ (สํ. นิ. 5.1090) สุตฺตํ นิสฺสาย ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ นิจฺจานิ อสงฺขตานี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ อยญฺหิสฺส อธิปฺปาโย – ทุกฺขสมุทยมคฺเคสุ วตฺถุสจฺจํ สงฺขตํ, ลกฺขณสจฺจํ อสงฺขตํฯ นิโรเธ วตฺถุสจฺจํ นาม นตฺถิ อสงฺขตเมว ตนฺติฯ ตสฺมา อามนฺตาติ อาหฯ ตํ ปนสฺส ลทฺธิมตฺตเมวฯ โส หิ ทุกฺขํ วตฺถุสจฺจํ อิจฺฉติ, ตถา สมุทยํ มคฺคญฺจฯ ยานิ ปน เนสํ พาธนปภวนิยฺยานิกลกฺขณานิ, ตานิ ลกฺขณสจฺจํ นามาติ, น จ พาธนลกฺขณาทีหิ อญฺญานิ ทุกฺขาทีนิ นาม อตฺถีติฯ ตาณานีติอาทีสุ อธิปฺปาโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ทุกฺขสจฺจนฺติ ปญฺเห ลทฺธิวเสน ลกฺขณํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ทุกฺขนฺติ ปญฺเห วตฺถุํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ อิโต ปรํ สุทฺธิกปญฺหา จ สํสนฺทนปญฺหา จ สพฺเพ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพาฯ อวสาเน ลทฺธิปติฏฺฐาปนตฺถํ อาหฏสุตฺตํ อตฺถสฺส มิจฺฉา คหิตตฺตา อนาหฏสทิสเมวาติฯ

สจฺจกถาวณฺณนาฯ

4. อารุปฺปกถาวณฺณนา

[455-456] อิทานิ อารุปฺปกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อาเนญฺชา’’ติ วจนํ นิสฺสาย ‘‘สพฺเพปิ เต ธมฺมา อสงฺขตา’’ติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย อากาสานญฺจายตนนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ สาธกสุตฺตมฺปิ อตฺถํ อชานิตฺวา อาหฏตฺตา อนาหฏสทิสเมวาติฯ

อารุปฺปกถาวณฺณนาฯ