10. ผลญาณกถาวณฺณนา

[443-444] อิทานิ ผเล ญาณกถา นาม โหติฯ ตตฺถ ‘‘พุทฺธาปิ สตฺตานํ อริยผลปฺปตฺติยา ธมฺมํ เทเสนฺติ สาวกาปิ, อิติ อิมินา สามญฺเญน พุทฺธานํ วิย สาวกานมฺปิ เตน เตน สตฺเตน ปตฺตพฺเพ ผเล ญาณํ อตฺถี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย สาวกสฺสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ อถ นํ ‘‘ยทิ สาวกสฺส ผเล ญาณํ อตฺถิ, ยถา พุทฺธา สมาเนปิ โสตาปตฺติผเล อตฺตโน ญาณพเลน ‘อยํ เอกพีชี, อยํ โกลํโกโล, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม’ติ ผลสฺสกตํ ปญฺญเปนฺติ, กิํ เต เอวํ สาวโกปี’’ติ โจเทตุํ สาวโก ผลสฺส กตํ ปญฺญเปตีติ อาหฯ อิตโร ปฏิกฺขิปติฯ

อตฺถิ สาวกสฺส ผลปโรปริยตฺตีติอาทิ ผเล ญาณสฺส อตฺถิตาย ปจฺจยปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – พุทฺธานํ ‘‘อิทํ ผลํ ปรํ, อิทํ โอปร’’นฺติ เอวํ ผลานํ อุจฺจาวจภาวชานนสงฺขาตา ผเล ปโรปริยตฺติ นาม อตฺถิฯ ตถา อินฺทฺริยปุคฺคลปโรปริยตฺติโย, ตาสํ อตฺถิตาย ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส เตสํ เตสํ อินฺทฺริยานํ วเสน ตํ ตํ ผลํ ชานนฺติ, กิํ เต สาวกสฺสาปิ เอตา ปโรปริยตฺติโย อตฺถีติฯ

อตฺถิ สาวกสฺส ขนฺธปญฺญตฺตีติอาทีนิปิ ‘‘ยทิ เต สาวกสฺส พุทฺธานํ วิย ผเล ญาณํ อตฺถิ, อิมา หิ ปิสฺส ปญฺญตฺตีหิ ภวิตพฺพํฯ กิมสฺส ตา อตฺถิ, สกฺโกติ โส เอตา ปญฺญตฺติโย อตฺตโน พเลน ชานิตุํ วา ปญฺญเปตุํ วา’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตานิฯ สาวโก ชิโนติอาทิ ‘‘ยทิ สาวกสฺส พุทฺธานํ วิย ผเล ญาณํ อตฺถิ, เอวํ สนฺเต สฺเวว ชิโน’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตํฯ สาวโก อนุปฺปนฺนสฺสาติ ปญฺเหปิ อยเมว นโยฯ อญฺญาณีติ ปญฺเห อวิชฺชาสงฺขาตสฺส อญฺญาณสฺส วิหตตฺตา ปฏิกฺขิตฺโต, น ปนสฺส พุทฺธานํ วิย ผเล ญาณํ อตฺถิฯ ตสฺมา อปฺปติฏฺฐิโตว ปรวาทีวาโทติฯ

ผลญาณกถาวณฺณนาฯ

ปญฺจโม วคฺโคฯ

มหาปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

6. ฉฏฺฐวคฺโค

1. นิยามกถาวณฺณนา

[445-447] อิทานิ นิยามกถา นาม โหติฯ ตตฺถ นิยาโมติ ‘‘ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺต’’นฺติ (ปุ. ป. 13) วจนโต อริยมคฺโค วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน ตสฺมิํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธปิ ปุคฺคโล อนิยโต นาม น โหติ, ตสฺมา ‘‘โส นิยาโม นิจฺจฏฺเฐน อสงฺขโต’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ตโต ‘‘ยทิ โส อสงฺขโต, เอวรูเปน เตน ภวิตพฺพ’’นฺติ ทีเปนฺโต นิพฺพานนฺติอาทิมาหฯ สํสนฺทนปุจฺฉา อุตฺตานตฺถาเยวฯ

อตฺถิ เกจีติอาทิ นิยามสฺส สงฺขตภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ มคฺโค อสงฺขโตติปญฺเห ตสฺส อุปฺปาทนิโรธภาวโต ปฏิกฺขิปตีติฯ นิยาโม สงฺขโตติปญฺเห นิรุทฺเธปิ มคฺเค นิยามสฺส อตฺถิตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ โสตาปตฺตินิยาโมติอาทิปญฺเหสุปิ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปญฺจ อสงฺขตานีติ ปุฏฺโฐ ปญฺจนฺนํ อสงฺขตานํ อาคตฏฺฐานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยํ ปุฏฺโฐ จตุนฺนํ สมฺมตฺตนิยามานํ นิยามวจนโต นิพฺพานสฺส จ อสงฺขตภาวโต ปฏิชานาติฯ มิจฺฉตฺตนิยามปญฺโห นิยามวจนมตฺเตน อสงฺขตตาย อยุตฺตภาวทีปนตฺถํ วุตฺโตติฯ

นิยามกถาวณฺณนาฯ

2. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา

[448] อิทานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ นิทานวคฺเค ‘‘อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. 2.20) ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานญฺจ มหิสาสกานญฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ