เมนู

5. ปญฺจมวคฺโค

1. วิมุตฺติกถาวณฺณนา

[418] อิทานิ วิมุตฺติกถา นาม โหติฯ ตตฺถ วิปสฺสนา, มคฺโค, ผลํ, ปจฺจเวกฺขณนฺติ จตุนฺนํ ญาณานํ วิมุตฺติญาณนฺติ นามํฯ เตสุ วิปสฺสนาญาณํ นิจฺจนิมิตฺตาทีหิ วิมุตฺตตฺตา, ตทงฺควิมุตฺติภาเวน วา วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติญาณํฯ มคฺโค สมุจฺเฉทวิมุตฺติ, ผลํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ, ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปน วิมุตฺติํ ชานาตีติ วิมุตฺติญาณํฯ เอวํ จตุพฺพิเธ วิมุตฺติญาเณ นิปฺปริยาเยน ผลญาณเมว วิมุตฺติฯ เสสานิ ‘‘วิมุตฺตานี’’ติ วา ‘‘อวิมุตฺตานี’’ติ วา น วตฺตพฺพานิฯ ตสฺมา ‘‘อิทํ นาม วิมุตฺติญาณํ วิมุตฺต’’นฺติ อวตฺวา อวิเสเสเนว ‘‘วิมุตฺติญาณํ วิมุตฺต’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ ปุน ยํกิญฺจีติ ปุฏฺโฐ ปจฺจเวกฺขณาทีนิ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ปฏิปนฺนสฺสาติ ปุฏฺโฐ มคฺคญาณสฺส อนาสวตํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ยสฺมา ปน ตํ โสตาปนฺนสฺส ผเล ฐิตสฺส ญาณํ น โหติ, ตสฺมา วิมุตฺตํ นาม น โหตีติ โจทนตฺถํ ปุน สกวาที โสตาปนฺนสฺสาติอาทิมาหฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

วิมุตฺติกถาวณฺณนาฯ

2. อเสขญาณกถาวณฺณนา

[421] อิทานิ อเสขกถา นาม โหติฯ ตตฺถ ยสฺมา อานนฺทตฺเถราทโย เสขา ‘‘อุฬาโร ภควา’’ติอาทินา นเยน อเสเข ชานนฺติ, ตสฺมา ‘‘เสขสฺส อเสขญาณํ อตฺถี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ชานาติ ปสฺสตีติ อิทํ อตฺตนา อธิคตสฺส ชานนวเสน วุตฺตํฯ โคตฺรภุโนติอาทิ เหฏฺฐิมาย ภูมิยํ ฐิตสฺส อุปรูปริญาณสฺส อภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ นนุ อายสฺมา อานนฺโท เสโข ‘‘อุฬาโร ภควา’’ติ ชานาตีติ ปรวาที อเสเข ภควติ ปวตฺตตฺตา ตํ อเสขญาณนฺติ อิจฺฉติ, น ปเนตํ อเสขํฯ ตสฺมา เอวํ ปติฏฺฐาปิตาปิ ลทฺธิ อปฺปติฏฺฐาปิตาว โหตีติฯ

อเสขญาณกถาวณฺณนาฯ

3. วิปรีตกถาวณฺณนา

[424] อิทานิ วิปรีตกถา นาม โหติฯ ตตฺถ ‘‘ยฺวายํ ปถวีกสิเณ ปถวีสญฺญี สมาปชฺชติ, ตสฺส ตํ ญาณํ วิปรีตญาณ’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ปถวิํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตญฺหิ น ปถวีเยว, ตตฺร จายํ ปถวีสญฺญีฯ ตสฺมา วิปรีตญาณนฺติ อยเมตสฺส อธิปฺปาโยฯ ตโต สกวาที ‘‘ลกฺขณปถวีปิ สสมฺภารปถวีปิ นิมิตฺตปถวีปิ ปถวีเทวตาปิ สพฺพา ปถวีเยว, ตาสุ ปถวีติ ญาณํ วิปรีตํ น โหติฯ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทิวิปริเยโส ปน วิปรีตญาณํ นามฯ กิํ เต อิทํ เอเตสุ อญฺญตร’’นฺติ โจเทตุํ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทิมาหฯ อิตโร วิปลฺลาสลกฺขณาภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ปถวีนิมิตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ

กุสลนฺติ เสกฺขปุถุชฺชนานํ ญาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตฺถิ อรหโตติ ปญฺเหสุปิ วิปลฺลาสลกฺขณาภาเวน ปฏิกฺขิปติฯ ปถวีนิมิตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ สพฺเพว ปถวีติ สพฺพํ ตํ ปถวีกสิณํ ลกฺขณปถวีเยว โหตีติ ปุจฺฉติฯ สกวาที ตถา อภาวโต ปฏิกฺขิปติฯ นนุ ปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ปถวิํ ปถวิโต สมาปชฺชตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ฯ ตสฺสตฺโถ – นนุ นิมิตฺตปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ตํ ปถวิํ ปถวิโตเยว สมาปชฺชติ, น อาปโต วา เตชโต วาติฯ ปถวี อตฺถีติอาทิ ‘‘ยทิ ยํ ยถา อตฺถิ, ตํ ตถา สมาปชฺชนฺตสฺส ญาณํ วิปรีตํ โหติ, นิพฺพานํ อตฺถิ, ตมฺปิ สมาปชฺชนฺตสฺส สพฺพวิปริเยสสมุคฺฆาตนํ มคฺคญาณมฺปิ เต วิปรีตํ โหตู’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติฯ

วิปรีตกถาวณฺณนาฯ

4. นิยามกถาวณฺณนา

[428-431] อิทานิ นิยามกถา นาม โหติฯ ตตฺถ โย ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ, ตํ ‘‘ภพฺโพ เอส ธมฺมํ อภิสเมตุ’’นฺติ ยสฺมา ภควา ชานาติ, ตสฺมา ‘‘อนิยตสฺส ปุถุชฺชนสฺเสว สโต ปุคฺคลสฺส นิยามคมนาย ญาณํ อตฺถี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อนิยตสฺสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตตฺถ นิยามคมนายาติ นิยาโม วุจฺจติ มคฺโค, มคฺคคมนาย มคฺโคกฺกมนายาติ อตฺโถฯ ยํ ปนสฺส ญาณํ ทิสฺวา ภควา ‘‘ภพฺโพ อย’’นฺติ ชานาติ, ตํ สนฺธาย ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ