5. อฏฺฐมกกถาวณฺณนา
[368] อิทานิ อฏฺฐมกกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ อนุโลมโคตฺรภุมคฺคกฺขเณ กิเลสานํ สมุทาจาราภาวโต อฏฺฐมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐปุคฺคลสฺส ทฺเว ปริยุฏฺฐานา ปหีนาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานญฺเจว สมฺมิติยานญฺจ; เตสํ อญฺญตรํ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, มคฺคกฺขณโต ปฏฺฐาย ทิฏฺฐิยา อนุปฺปตฺติํ สนฺธาย ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ตโต ยสฺมา ทิฏฺฐิ นาเมสา โสตาปนฺนสฺเสว ปหีนา, น มคฺคฏฺฐสฺส, ตสฺมา อฏฺฐมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโนติ อนุโยโค สกวาทิสฺสฯ วิจิกิจฺฉาปญฺเหปิ เอเสว นโยฯ อนุสยปญฺเห ปริยุฏฺฐานโต อญฺโญ อนุสโยติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํฯ
สีลพฺพตปรามาสปญฺเหปิ สีลพฺพตปรามาสปริยุฏฺฐานนฺติ โวหารํ น ปสฺสติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติฯ ปริยุฏฺฐานเมวสฺส ปหีนนฺติ ลทฺธิฯ
[369] มคฺโค ภาวิโตติ ปญฺเห ตสฺมิํ ขเณ ภาเวติ, น ภาวิโตฯ ตสฺมา ปฏิกฺขิปติฯ อมคฺเคนาติอาทิอนุโยเค ปฐมมคฺเคเนว ปหีนภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ยทิ หิ อมคฺเคน ปหีเยถ, โคตฺรภุปุคฺคลาทีนมฺปิ ปหีเยถาติ อาปชฺชนโตฯ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, วิสฺสชฺชนํ สกวาทิสฺสฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
อฏฺฐมกกถาวณฺณนาฯ
6. อฏฺฐมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
[371] อิทานิ อฏฺฐมกสฺส อินฺทฺริยกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘อฏฺฐมโก มคฺคกฺขเณ อินฺทฺริยานิ ปฏิลภติ นาม, โน จสฺส ปฏิลทฺธานิ โหนฺตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ นตฺถิ สทฺธาติ ปุฏฺโฐ ปน สทฺธินฺทฺริยโต สทฺธาย นานตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา ปฏิกฺขิปติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ยถา ปน ยสฺส อตฺถิ มโน, ตสฺส มนินฺทฺริยมฺปิ อตฺถิ; เอวํ ยสฺส สทฺธาทโย อตฺถิ, ตสฺส อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิปีติ ทีปนตฺถํ อตฺถิ มโน อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว สทฺธิํ สุตฺตสาธเนนาติฯ
อฏฺฐมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนาฯ
7. ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา
[373] อิทานิ ทิพฺพจกฺขุกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ จตุตฺถชฺฌานธมฺมูปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขุ นาม โหตีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานญฺเจว สมฺมิติยานญฺจ; เต สนฺธาย มํสจกฺขุนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ
ปุน ‘‘มํสจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ มํสจกฺขู’’ติ ปุฏฺโฐ ตํ มตฺตเมว ตํ น โหตีติ ปฏิกฺขิปติฯ ยาทิสนฺติอาทิปุจฺฉาสุปิ อุภินฺนํ เอกสภาวาภาเวเนว ปฏิกฺขิปติฯ
วิสโยติอาทีสุ อุภินฺนมฺปิ รูปายตนเมว วิสโยฯ มํสจกฺขุ ปน อาปาถคตเมว ปสฺสติฯ อิตรํ อนาปาถคตํ ติโรปพฺพตาทิคตมฺปิฯ ทิพฺพจกฺขุสฺส จ อติสุขุมมฺปิ รูปํ โคจโร, น ตาทิสํ อิตรสฺสาติ เอวเมเตสํ อานุภาวโคจรา อสทิสาฯ
อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ ปุฏฺโฐ ยสฺมา มํสจกฺขุ อุปาทิณฺณํ, ทิพฺพจกฺขุ อนุปาทิณฺณํ, น จ มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขูติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยํ ปุฏฺโฐ ยสฺมา ‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน’’ติ วจนํ นิสฺสาย มํสจกฺขุปจฺจยา ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ รูปาวจริกานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปสาโทติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาติฯ กามาวจรํ หุตฺวาติ ปุฏฺโฐปิ ยสฺมา น มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขูติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยํ ปุฏฺโฐ รูปาวจรชฺฌานปจฺจเยน อุปฺปนฺนตฺตา รูปาวจรํ นาม ชาตนฺติ ปฏิชานาติฯ
รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรนฺติ ปุฏฺโฐปิ ตโต ปรํ ภาวนาย อรูปาวจรกฺขเณ รูปาวจรจิตฺตสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติฯ