3. วิมุตฺติกถาวณฺณนา

[363] อิทานิ วิมุตฺติกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘วีตราคจิตฺตานํ วิมุตฺติปโยชนํ นาม นตฺถิฯ ยถา ปน มลีนํ วตฺถํ โธวิยมานํ มลา วิมุจฺจติ, เอวํ สราคํ จิตฺตํ ราคโต วิมุจฺจตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย สราคนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ตโต ราคสหคตนฺติอาทินา นเยน ปุฏฺโฐ มคฺคกฺขเณ จิตฺตํ วิมุจฺจติ นามฯ ตทา จ เอวรูปํ จิตฺตํ นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติฯ

สผสฺสนฺติอาทินา นเยน ปุฏฺโฐปิ ยถา ผสฺโส จ จิตฺตญฺจ อุโภ ราคโต วิมุจฺจนฺติ, เอวํ ราคสฺส วิมุตฺติํ อปสฺสมาโน ปฏิกฺขิปติฯ สโทสาทีสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

วิมุตฺติกถาวณฺณนาฯ

4. วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา

[366] อิทานิ วิมุจฺจมานกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘ฌาเนน วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา วิมุตฺตํ, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํ นาม โหตี’’ติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฯ

ปุน เอกเทสนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตตฺถ เอกเทสนฺติ ภาวนปุํสกํฯ ยถา วิมุตฺตํ, เอกเทเสน วา เอกเทเส วา อวิมุตฺตํ โหติ กิํ เอวํ เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ ปุจฺฉติฯ กิํ การณา เอวํ ปุจฺฉตีติ? ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ วิปฺปกตภาเวน วุตฺตตฺตาฯ ยถา หิ กริยมานา กฏาทโย วิปฺปกตตฺตา เอกเทเสน กตา เอกเทเสน อกตา โหนฺติ, ตถา อิทมฺปิ เอกเทสํ วิมุตฺตํ เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ อาปชฺชติฯ ตโต ปรวาที กฏาทีนํ วิย จิตฺตสฺส เอกเทสาภาวา ปฐมปญฺเห ปฏิกฺขิปิตฺวา ทุติเย วิมุจฺจมานสฺส อปรินิฏฺฐิตวิมุตฺติตาย ปฏิชานาติฯ โลกิยชฺฌานกฺขณํ วา สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ น หิ ตํ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํฯ โลกุตฺตรชฺฌานกฺขณํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ตญฺหิ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺเตกเทเสน วิมุจฺจมานนฺติสฺส ลทฺธิฯ

ตโต สกวาที ‘‘ยทิ เต เอกเมว จิตฺตํ เอกเทสํ วิมุตฺตํ เอกเทสํ อวิมุตฺตํ, เอวํ สนฺเต โย เอเกเนว จิตฺเตน โสตาปนฺโน โหติ, โสปิ เต เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน อาปชฺชตี’’ติ โจทนตฺถํ เอกเทสํ โสตาปนฺโนติอาทิมาหฯ อิตโร ตํ วิธานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

อุปฺปาทกฺขณปญฺเห ยทิ เอกเมว จิตฺตํ วิมุตฺตญฺจ วิมุจฺจมานญฺจ, เอกสฺมิํ ขเณ วิมุตฺตํ เอกสฺมิํ วิมุจฺจมานํ อาปชฺชติฯ กิํ เต เอวรูปํ จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[367] สุตฺตสาธเน ปฐมสุตฺตํ ปรวาทิสฺสฯ ตตฺราสฺสายมธิปฺปาโย – วิมุจฺจตีติ วิปฺปกตนิทฺเทโสฯ ตสฺมา ยํ ตสฺส โยคิโน เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต เอเตหิ อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตํ วิมุจฺจมานํ นาม โหตีติฯ ทุติยสุตฺตํ สกวาทิสฺสฯ ตตฺราสฺสายมธิปฺปาโย – ยทิ เต วิมุจฺจตีติ วจนโต วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานํ, อิธ วิมุจฺจตีติ วจนาภาวโต วิมุตฺตเมว สิยา, น วิมุจฺจมานนฺติฯ

อิทานิ ‘‘ยถา เต วิปฺปกตวิมุตฺติตาย วิมุจฺจมานํ, กิํ เอวํ วิปฺปกตราคาทิตาย รชฺชมานาทีนิปิ อตฺถี’’ติ โจทนตฺถํ ปุน อตฺถิ จิตฺตนฺติอาทิ อารทฺธํฯ ปรวาทินาปิ ตถารูปํ จิตฺตํ อปสฺสนฺเตน สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ อถ นํ สกวาที ‘‘ทฺเวเยว โกฏิโย, ตติยา นตฺถี’’ติ อนุโพเธนฺโต นนุ รตฺตญฺเจว อรตฺตญฺจาติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – นนุ ภทฺรมุข, ราคสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ รตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ อรตฺตนฺติ ทฺเวว โกฏิโย, รชฺชมานํ นาม ตติยา โกฏิ นตฺถีติ? ทุฏฺฐาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อถ นํ อามนฺตาติ ปฏิชานิตฺวา ฐิตํฯ วิมุตฺติปกฺเขปิ ทฺเวเยว โกฏิโย ทสฺเสตุํ หญฺจิ รตฺตญฺเจวาติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยทิ เอตา ทฺเว โกฏิโย สมฺปฏิจฺฉสิ, อวิมุตฺตญฺเจว วิมุตฺตญฺจา ติ อิมาปิ สมฺปฏิจฺฉฯ กิเลสสมฺปยุตฺตญฺหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตํ วิมุตฺตํฯ วิมุจฺจมานํ นามาติ ปรมตฺถโต ตติยา โกฏิ นตฺถีติฯ

วิมุจฺจมานกถาวณฺณนาฯ

5. อฏฺฐมกกถาวณฺณนา

[368] อิทานิ อฏฺฐมกกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ อนุโลมโคตฺรภุมคฺคกฺขเณ กิเลสานํ สมุทาจาราภาวโต อฏฺฐมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐปุคฺคลสฺส ทฺเว ปริยุฏฺฐานา ปหีนาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานญฺเจว สมฺมิติยานญฺจ; เตสํ อญฺญตรํ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, มคฺคกฺขณโต ปฏฺฐาย ทิฏฺฐิยา อนุปฺปตฺติํ สนฺธาย ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ตโต ยสฺมา ทิฏฺฐิ นาเมสา โสตาปนฺนสฺเสว ปหีนา, น มคฺคฏฺฐสฺส, ตสฺมา อฏฺฐมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโนติ อนุโยโค สกวาทิสฺสฯ วิจิกิจฺฉาปญฺเหปิ เอเสว นโยฯ อนุสยปญฺเห ปริยุฏฺฐานโต อญฺโญ อนุสโยติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

สีลพฺพตปรามาสปญฺเหปิ สีลพฺพตปรามาสปริยุฏฺฐานนฺติ โวหารํ น ปสฺสติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติฯ ปริยุฏฺฐานเมวสฺส ปหีนนฺติ ลทฺธิฯ

[369] มคฺโค ภาวิโตติ ปญฺเห ตสฺมิํ ขเณ ภาเวติ, น ภาวิโตฯ ตสฺมา ปฏิกฺขิปติฯ อมคฺเคนาติอาทิอนุโยเค ปฐมมคฺเคเนว ปหีนภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ยทิ หิ อมคฺเคน ปหีเยถ, โคตฺรภุปุคฺคลาทีนมฺปิ ปหีเยถาติ อาปชฺชนโตฯ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, วิสฺสชฺชนํ สกวาทิสฺสฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อฏฺฐมกกถาวณฺณนาฯ