2. อริยนฺติกถาวณฺณนา

[357] อิทานิ อริยนฺติกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘น เกวลํ อาสวกฺขยญาณเมว อริยํ, อถ โข ปุริมานิปิ นว พลานิ อริยานิ’’จฺเจว ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อริยนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ปุน ยทิ ตํ อริยํ, มคฺคาทีสุ เตน อญฺญตเรน ภวิตพฺพนฺติ มคฺคาทิวเสน ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺสฯ

ปุน สุญฺญตารมฺมณาทิวเสน ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตตฺถ ทฺเว สุญฺญตา – สตฺตสุญฺญตา จ สงฺขารสุญฺญตา จฯ สตฺตสุญฺญตา นาม ทิฏฺฐิยา ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สุญฺญา ปญฺจกฺขนฺธาฯ สงฺขารสุญฺญตา นาม สพฺพสงฺขาเรหิ สุญฺญํ วิวิตฺตํ นิสฺสฏํ นิพฺพานํฯ ตตฺถ ปรวาที นิพฺพานารมฺมณตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สงฺขารารมฺมณตํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ มนสิ กโรตีติ ปุฏฺโฐปิ นิพฺพานเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ตโต สกวาทินา ‘‘ฐานาฏฺฐานาทิมนสิกาโร สงฺขารารมฺมโณ, สุญฺญตมนสิกาโร นิพฺพานารมฺมโณ’’ติ อิมํ นยํ คเหตฺวา ‘‘ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตี’’ติ ปุฏฺโฐ เลโสกาสํ อลภนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ อนิมิตฺตาปณิหิเตสุปิ เอเสว นโยฯ สตฺตนิมิตฺตาภาวโต หิ ขนฺธา อนิมิตฺตาฯ สงฺขารนิมิตฺตาภาวโต นิพฺพานํฯ เอกธมฺมสฺมิมฺปิ อาโรเปตฺวา ฐเปตพฺพสงฺขาเตน จ ปณิทหิตพฺพฏฺเฐน ปณิหิตสงฺขํ คเตน สตฺตปณิธินา อปฺปณิหิตา ขนฺธาฯ ตณฺหาปณิธินา ตณฺหาย วา อารมฺมณภูเตน สพฺพสงฺขารปณิธินา อปฺปณิหิตํ นิพฺพานํฯ ตสฺมา อิธาปิ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิญฺญา จ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

[358] ตโต ‘‘ยถา สติปฏฺฐานาทโย โลกุตฺตรธมฺมา อริยา เจว สุญฺญตาทิอารมฺมณา จ, กิํ เต เอวํ ฐานาฏฺฐานญาณ’’นฺติ อนุโลมปฏิโลมปุจฺฉา โหนฺติฯ ตตฺถ สพฺพาปิ ปฏิญฺญา สพฺเพ จ ปฏิกฺเขปา ปรวาทิสฺเสวฯ อิมินาวุปาเยน เสสญาเณสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ ปาฬิยํ ปน เสสานิ สงฺขิปิตฺวา อวสาเน จุตูปปาตญาณเมว วิภตฺตํฯ ตโต ปรํ สกสมเยปิ ‘‘อริย’’นฺติ สิทฺเธน อาสวานํ ขยญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา เสสญาณานํ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ อริยภาวปุจฺฉา โหนฺติฯ ตา สพฺพา ปรวาทิสฺส, ปฏิญฺญา ปฏิกฺเขโป จ สกวาทิสฺส ฯ เต อุตฺตานตฺถาเยวฯ ปาฬิยํ ปเนตฺถ ปฐมนวมาเนว ทสฺเสตฺวา สตฺต ญาณานิ สงฺขิตฺตานีติฯ

อริยนฺติกถาวณฺณนาฯ

3. วิมุตฺติกถาวณฺณนา

[363] อิทานิ วิมุตฺติกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘วีตราคจิตฺตานํ วิมุตฺติปโยชนํ นาม นตฺถิฯ ยถา ปน มลีนํ วตฺถํ โธวิยมานํ มลา วิมุจฺจติ, เอวํ สราคํ จิตฺตํ ราคโต วิมุจฺจตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย สราคนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ตโต ราคสหคตนฺติอาทินา นเยน ปุฏฺโฐ มคฺคกฺขเณ จิตฺตํ วิมุจฺจติ นามฯ ตทา จ เอวรูปํ จิตฺตํ นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติฯ

สผสฺสนฺติอาทินา นเยน ปุฏฺโฐปิ ยถา ผสฺโส จ จิตฺตญฺจ อุโภ ราคโต วิมุจฺจนฺติ, เอวํ ราคสฺส วิมุตฺติํ อปสฺสมาโน ปฏิกฺขิปติฯ สโทสาทีสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

วิมุตฺติกถาวณฺณนาฯ

4. วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา

[366] อิทานิ วิมุจฺจมานกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘ฌาเนน วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา วิมุตฺตํ, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํ นาม โหตี’’ติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฯ

ปุน เอกเทสนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตตฺถ เอกเทสนฺติ ภาวนปุํสกํฯ ยถา วิมุตฺตํ, เอกเทเสน วา เอกเทเส วา อวิมุตฺตํ โหติ กิํ เอวํ เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ ปุจฺฉติฯ กิํ การณา เอวํ ปุจฺฉตีติ? ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ วิปฺปกตภาเวน วุตฺตตฺตาฯ ยถา หิ กริยมานา กฏาทโย วิปฺปกตตฺตา เอกเทเสน กตา เอกเทเสน อกตา โหนฺติ, ตถา อิทมฺปิ เอกเทสํ วิมุตฺตํ เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ อาปชฺชติฯ ตโต ปรวาที กฏาทีนํ วิย จิตฺตสฺส เอกเทสาภาวา ปฐมปญฺเห ปฏิกฺขิปิตฺวา ทุติเย วิมุจฺจมานสฺส อปรินิฏฺฐิตวิมุตฺติตาย ปฏิชานาติฯ โลกิยชฺฌานกฺขณํ วา สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ น หิ ตํ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํฯ โลกุตฺตรชฺฌานกฺขณํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ตญฺหิ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺเตกเทเสน วิมุจฺจมานนฺติสฺส ลทฺธิฯ