นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขาราติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส ฯ ตตฺถ ภคฺคานํ ปุน อภญฺชนโต อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธานํ วา อริยมคฺเค อุปฺปนฺเน ตถา นิรุชฺฌนโตว สกวาที อจฺจนฺตภคฺคตํ ปฏิชานาติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

นิโรธกถาวณฺณนาฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

3. ตติยวคฺโค

1. พลกถาวณฺณนา

[354] อิทานิ พลกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ อนุรุทฺธสํยุตฺเต ‘‘อิเมสญฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานามี’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. 5.913) ทสสุตฺตานิ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิยํ ฐตฺวา ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ ตถาคตพลญฺจ นาเมตํ สาวเกหิ สาธารณมฺปิ อตฺถิ อสาธารณมฺปิ สาธารณาสาธารณมฺปิฯ ตตฺถ อาสวานํ ขเย ญาณํ สาธารณํฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณํ อสาธารณํฯ เสสํ สาธารณญฺจ อสาธารณญฺจฯ ฐานาฏฺฐานาทีนิ หิ สาวกา ปเทเสน ชานนฺติ, ตถาคตา นิปฺปเทเสนฯ อิติ ตานิ อุทฺเทสโต สาธารณานิ, น นิทฺเทสโตฯ อยํ ปน อวิเสเสน สพฺพมฺปิ สาธารณนฺติ อาหฯ ตเมนํ ตโต วิเวเจตุํ ตถาคตพลํ สาวกพลนฺติ ปุน อนุโยโค อารทฺโธฯ ตตฺถ ปฐมปญฺเห นิทฺเทสโต สพฺพาการวิสยตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยปญฺเห อุทฺเทสโต ฐานาฏฺฐานมตฺตาทิชานนวเสน ปฏิชานาติฯ ตญฺเญวาติอาทิปญฺเหสุ สพฺพากาเรน นินฺนานากรณตาย อภาเวน ปฏิกฺขิปติฯ ปุพฺพโยโค จ ปุพฺพจริยา จ อตฺถโต เอกํ, ตถา ธมฺมกฺขานญฺจ ธมฺมเทสนา จฯ

อินฺทฺริยปโรปริยตฺติปญฺเห เอกเทเสน สาธารณตํ สนฺธาย สาวกวิสเย ปฏิชานาติฯ

[355] อิทานิ ยสฺมา อุทฺเทสโต ฐานาฏฺฐานาทีนิ สาวโก ชานาติ, ตสฺมา สาวกสฺส ตถา ชานนํ ปกาเสตฺวา เตน ชานนมตฺตสามญฺเญน เตสํ สาวกสาธารณตฺตํ ปติฏฺฐาเปตุํ สาวโก ฐานาฏฺฐานํ ชานาตีติอาทโย ปรวาทิปญฺหา โหนฺติฯ ตตฺถ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณํ ฉนฺนํ อสาธารณญาณานํ อญฺญตรนฺติ น คหิตํฯ อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยนฺติ ยํ ตถาคตสฺส อาสวกฺขเยน สทฺธิํ สาวกสฺส อาสวกฺขยํ ปฏิจฺจ วตฺตพฺพํ สิยา นานากรณํ, ตํ นตฺถิฯ วิมุตฺติยา วา วิมุตฺตินฺติ ปเทปิ เอเสว นโยฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[356] อิทานิ ยํ สกวาทินา ‘‘อาสวานํ ขเย ญาณํ สาธารณ’’นฺติ อนุญฺญาตํ, เตน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา เสสานมฺปิ สาธารณภาวํ ปุจฺฉิตุํ ปุน อาสวานํ ขเยติอาทโย ปรวาทิปญฺหาว โหนฺติฯ เตสํ วิสฺสชฺชเน สกวาทินา อาสวกฺขเย วิเสสาภาเวน ตํ ญาณํ สาธารณนฺติ อนุญฺญาตํฯ อิตเรสุปิ วิเสสาภาเวน สาธารณตา ปฏิกฺขิตฺตาฯ ปุน ฐานาฏฺฐานาทีนํ อาสวกฺขเยเนว สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา อสาธารณปุจฺฉา ปรวาทิสฺเสวฯ ตตฺถ อาสวกฺขยญาเณ ปฏิกฺเขโป, เสเสสุ จ ปฏิญฺญา สกวาทิสฺสฯ ตโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺเตน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา อสาธารณปุจฺฉา ปรวาทิสฺสฯ สา สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตาฯ ตถาปิ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ปฏิญฺญา, เสเสสุ จ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสฯ ตโต ฐานาฏฺฐานาทีหิ สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส สาธารณปุจฺฉา ปรวาทิสฺสฯ สาปิ สงฺขิปิตฺวาว ทสฺสิตาฯ ตตฺถ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ปฏิกฺเขโปฯ เสเสสุ จ ปฏิญฺญา สกวาทิสฺสาติฯ

พลกถาวณฺณนาฯ

2. อริยนฺติกถาวณฺณนา

[357] อิทานิ อริยนฺติกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘น เกวลํ อาสวกฺขยญาณเมว อริยํ, อถ โข ปุริมานิปิ นว พลานิ อริยานิ’’จฺเจว ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อริยนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ปุน ยทิ ตํ อริยํ, มคฺคาทีสุ เตน อญฺญตเรน ภวิตพฺพนฺติ มคฺคาทิวเสน ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺสฯ

ปุน สุญฺญตารมฺมณาทิวเสน ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตตฺถ ทฺเว สุญฺญตา – สตฺตสุญฺญตา จ สงฺขารสุญฺญตา จฯ สตฺตสุญฺญตา นาม ทิฏฺฐิยา ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สุญฺญา ปญฺจกฺขนฺธาฯ สงฺขารสุญฺญตา นาม สพฺพสงฺขาเรหิ สุญฺญํ วิวิตฺตํ นิสฺสฏํ นิพฺพานํฯ ตตฺถ ปรวาที นิพฺพานารมฺมณตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สงฺขารารมฺมณตํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ มนสิ กโรตีติ ปุฏฺโฐปิ นิพฺพานเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ตโต สกวาทินา ‘‘ฐานาฏฺฐานาทิมนสิกาโร สงฺขารารมฺมโณ, สุญฺญตมนสิกาโร นิพฺพานารมฺมโณ’’ติ อิมํ นยํ คเหตฺวา ‘‘ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตี’’ติ ปุฏฺโฐ เลโสกาสํ อลภนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ อนิมิตฺตาปณิหิเตสุปิ เอเสว นโยฯ สตฺตนิมิตฺตาภาวโต หิ ขนฺธา อนิมิตฺตาฯ สงฺขารนิมิตฺตาภาวโต นิพฺพานํฯ เอกธมฺมสฺมิมฺปิ อาโรเปตฺวา ฐเปตพฺพสงฺขาเตน จ ปณิทหิตพฺพฏฺเฐน ปณิหิตสงฺขํ คเตน สตฺตปณิธินา อปฺปณิหิตา ขนฺธาฯ ตณฺหาปณิธินา ตณฺหาย วา อารมฺมณภูเตน สพฺพสงฺขารปณิธินา อปฺปณิหิตํ นิพฺพานํฯ ตสฺมา อิธาปิ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิญฺญา จ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

[358] ตโต ‘‘ยถา สติปฏฺฐานาทโย โลกุตฺตรธมฺมา อริยา เจว สุญฺญตาทิอารมฺมณา จ, กิํ เต เอวํ ฐานาฏฺฐานญาณ’’นฺติ อนุโลมปฏิโลมปุจฺฉา โหนฺติฯ ตตฺถ สพฺพาปิ ปฏิญฺญา สพฺเพ จ ปฏิกฺเขปา ปรวาทิสฺเสวฯ อิมินาวุปาเยน เสสญาเณสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ ปาฬิยํ ปน เสสานิ สงฺขิปิตฺวา อวสาเน จุตูปปาตญาณเมว วิภตฺตํฯ ตโต ปรํ สกสมเยปิ ‘‘อริย’’นฺติ สิทฺเธน อาสวานํ ขยญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา เสสญาณานํ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ อริยภาวปุจฺฉา โหนฺติฯ ตา สพฺพา ปรวาทิสฺส, ปฏิญฺญา ปฏิกฺเขโป จ สกวาทิสฺส ฯ เต อุตฺตานตฺถาเยวฯ ปาฬิยํ ปเนตฺถ ปฐมนวมาเนว ทสฺเสตฺวา สตฺต ญาณานิ สงฺขิตฺตานีติฯ

อริยนฺติกถาวณฺณนาฯ