เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กิํ เต ตีสุปิ เอเตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตี’’ติ? อิตโร ‘‘ตญฺเญว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติปญฺเห ปฏิกฺขิตฺตนเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโฐ ทุติยปญฺเห ปฏิญฺญาตนเยเนว ปฏิชานาติฯ อถ นํ สกวาที ‘‘ตญฺเญว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติ ปญฺหาวเสน เตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ, หุตฺวา โหตีติ ปฏิชานนฺตํ ปุริมํ ปฏิกฺขิตฺตปญฺหํ ปริวตฺติตฺวา ปุจฺฉนฺโต น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติฯ ตสฺสตฺโถ – นนุ ตยา ตญฺเญว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีตนฺติ วุตฺเต ปฐมปญฺหํ ปฏิกฺขิปนฺเตน อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ โหติภาโว; ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานญฺจ หุตฺวาภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติ? เตน อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ น โหติ นามฯ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ อตีตญฺจ น หุตฺวา นามฯ

ทุติยปญฺเห จ เต ‘‘ตญฺเญว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติ ปฏิญฺญาตํฯ เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ น หุตฺวา น โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อตีตมฺปิ น หุตฺวา น โหติเยว นามฯ เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กิํ เต เอเตสุ เอเกกํ น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตี’’ติ? ปรวาที สพฺพโต อนฺธกาเรน ปริโยนทฺโธ วิย เตสํ น หุตฺวา น โหติภาวํ อปสฺสนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปตีติฯ นิคฺคหาทีนิ ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพานิฯ

วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อตีตจกฺขุรูปาทิกถาวณฺณนา

[289] อตีตํ จกฺขุ อตฺถีติอาทีสุปิ จกฺขาทิภาวาวิชหเนเนว อตฺถิตํ ปฏิชานาติฯ ปสฺสตีติอาทีนิ ปุฏฺโฐ ปน เตสํ วิญฺญาณานํ กิจฺจาภาววเสน ปฏิกฺขิปติฯ