อนาคตํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ ปุฏฺโฐ ปน ‘‘ยทิ น ชเหยฺย, อนาคตเมวสฺส , ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ปาปุเณยฺยา’’ติ มญฺญมาโน ปฏิกฺขิปติฯ ปจฺจุปฺปนฺนปญฺเหปิ อตีตภาวํ อนาปชฺชนโทโส สิยาติ ปฏิกฺขิปติฯ อนุโลมปญฺเหสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[287] เอวํ สุทฺธิกนยํ วตฺวา ปุน ขนฺธวเสน ทสฺเสตุํ อตีตํ รูปนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํ ปาฬิอนุสาเรเนว สกฺกา ชานิตุํฯ

วจนโสธนวณฺณนา

[288] อิทานิ ‘‘อตีตํ นฺวตฺถี’’ติอาทิ วจนโสธนา โหติฯ ตตฺถ หญฺจิ อตีตํ นฺวตฺถีติ ยทิ อตีตํ โน อตฺถีติ อตฺโถฯ อตีตํ อตฺถีติ มิจฺฉาติ อตีตญฺจ ตํ อตฺถิ จาติ มิจฺฉา เอวฯ ตญฺเญว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปุฏฺโฐ อนาคตกฺขเณเยวสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตาย อภาวํ สนฺธาย กาลนานตฺเตน ปฏิกฺขิปติฯ

ทุติยํ ปุฏฺโฐ ยํ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคตํ อโหสิ, ตสฺส อุปฺปนฺนกาเล ปจฺจุปฺปนฺนตฺตา ปฏิชานาติฯ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ยเทตํ ตยา ‘‘อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ วทตา ตญฺเญว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํฯ กิํ เต ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ? อิตโร หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวา อภาวโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ

ทุติยํ ปุฏฺโฐ ยสฺมา ตํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ สงฺขํ คตํ, ตสฺมา ปฏิชานาติฯ อถ นํ สกวาที ‘‘ยทิ เต ตํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ ‘หุตฺวา โหตี’ติ สงฺขํ คตํ, ปุน หุตฺวา โหติ, ยํ อนาคตํ น หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ น โหนฺตํ ‘น หุตฺวา น โหตี’ติ สงฺขํ คตํ สสวิสาณํ, กิํ เต ตมฺปิ ปุน น หุตฺวา น โหตี’’ติอธิปฺปาเยน น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อิตโร ‘‘ยํ นตฺถิ, ตํ นตฺถิตาย, เอว อนาคตํ น หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ น โหตีติ นหุตฺวานโหติ นาม ตาว โหตุ, ปุน นหุตฺวานโหติภาโว ปนสฺส กุโต’’ติ มญฺญมาโน ปฏิกฺขิปติฯ ตญฺเญว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ ปญฺเหปิ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณเยวสฺส อตีตตาย อภาวํ สนฺธาย กาลนานตฺตา ปฏิกฺขิปติฯ