2. ปริหานิกถา

1. วาทยุตฺติปริหานิวณฺณนา

[239] อิทานิ ปริหานิกถา โหติฯ ปริหานิธมฺโม อปริหานิธมฺโม, ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา เสกฺขสฺส, ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺติ’’ (อ. นิ. 2.185), ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. 5.149) เอวมาทีนิ หิ สุตฺตานิ นิสฺสาย สมฺมิติยา วชฺชิปุตฺตกา สพฺพตฺถิวาทิโน เอกจฺเจ จ มหาสงฺฆิกา อรหโตปิ ปริหานิํ อิจฺฉนฺติ, ตสฺมา เต วา โหนฺตุ อญฺเญเยว วา, เยสํ อยํ ลทฺธิ, เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตตฺร ปริหายตีติ ทฺเว ปริหานิโย ปตฺตปริหานิ จ อปฺปตฺตปริหานิ จฯ ตตฺถ ‘‘ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา โคธิโก ตมฺหา สามยิกาย เจโตวิมุตฺติยา ปริหายี’’ติ (สํ. นิ. 1.159) อยํ ปตฺตปริหานิ นามฯ ‘‘มา โว สามญฺญตฺถิกานํ สตํ สามญฺญตฺโถ ปริหายี’’ติ (ม. นิ. 1.416-418) อยํ อปฺปตฺตปริหานิฯ ตาสุ อิธ ปตฺตปริหานิ อธิปฺเปตาฯ ตญฺหิ สนฺธาย อามนฺตาติ ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ สกสมเย ปน อิมํ ปตฺตปริหานิํ นาม โลกิยสมาปตฺติยาว อิจฺฉนฺติ, น อรหตฺตาทีหิ สามญฺญผเลหิฯ ปรสมเยปิ นํ สพฺพสามญฺญผเลสุ สพฺพภเวสุ สพฺพกาเลสุ สพฺเพสญฺจ ปุคฺคลานํ น อิจฺฉนฺติฯ ตํ ปน เตสํ ลทฺธิมตฺตเมวาติ สพฺพํ ลทฺธิชาลํ ภินฺทิตุํ ปุน สพฺพตฺถาติอาทินา นเยน เทสนา วฑฺฒิตาฯ

ตตฺถ ยสฺมา ปรวาที กเมน ปริหายิตฺวา โสตาปตฺติผเล ฐิตสฺส อรหโต ปริหานิํ น อิจฺฉติ, อุปริผเลสุ ฐิตสฺเสว อิจฺฉติฯ ยสฺมา จ รูปารูปภเวสุ ฐิตสฺส น อิจฺฉติ, กมฺมารามตาทีนํ ปน ปริหานิยธมฺมานํ ภาวโต กามภเว ฐิตสฺเสว อิจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ปุฏฺโฐ ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ปุฏฺโฐ กามภวํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ สพฺพสฺมิมฺปิ หิ กามภเว ปริหานิกรา กามคุณา อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ ปริหายตีติ ตสฺส ลทฺธิฯ

ตติยปุจฺฉาย ปริหานีติ ปริหานิกเร ธมฺเม ปุจฺฉติฯ ตตฺถ ยสฺมา ปริหานิ นาม กมฺมารามตาทิธมฺมา, วิเสสโต วา กามราคพฺยาปาทา เอว, เต จ รูปารูปภเว นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ

สพฺพทาติ กาลปุจฺฉาฯ ตตฺถ ปฐมปญฺเห โยนิโสมนสิการกาเล อปริหายนโต ปฏิกฺขิปติฯ ทุติเย อโยนิโสมนสิกโรโต รตฺติภาเค วา ทิวสภาเค วา สพฺพทา ปริหายนโต ปฏิชานาติฯ ตติเย ปริหานิกรธมฺมสมาโยเค สติ มุหุตฺตเมว ปริหานิ นาม โหติ, ตโต ปุพฺเพ อปริหีนสฺส ปจฺฉา ปริหีนสฺส จ ปริหานิ นาม นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติฯ

สพฺเพว อรหนฺโตติ ปญฺหานํ ปฐมสฺมิํ ติกฺขินฺทฺริเย สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยสฺมิํ มุทินฺทฺริเย สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ตติยสฺมิมฺปิ ติกฺขินฺทฺริยาว อธิปฺเปตาฯ เตสญฺหิ สพฺเพสมฺปิ ปริหานิ น โหตีติ ตสฺส ลทฺธิฯ

เสฏฺฐิอุทาหรเณ ปฐมปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ทุติยา สกวาทิสฺสฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยํ มํ ตุมฺเห ปุจฺฉถ – ‘‘อรหา อรหตฺตา ปริหายนฺโต จตูหิ ผเลหิ ปริหายตี’’ติ, ตตฺร โว ปฏิปุจฺฉามิ – ‘‘จตูหิ สตสหสฺเสหิ เสฏฺฐี เสฏฺฐิตฺตํ กโรนฺโต สตสหสฺเสหิ ปริหีเน เสฏฺฐี เสฏฺฐิตฺตา ปริหีโน โหตี’’ติฯ ตโต สกวาทินา เอกเทเสน ปริหานิํ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺเต สพฺพสาปเตยฺยา ปริหีโน โหตีติ ปุจฺฉติฯ ตถา อปริหีนตฺตา สกวาที น เหวาติ วตฺวา อถ นํ ‘‘เอวเมว อรหาปิ ปริหายติ จฯ น จ จตูหิ ผเลหี’’ติ อุปฺปนฺนลทฺธิกํ ทุติยํ ภพฺพปญฺหํ ปุจฺฉติฯ ปรวาที เสฏฺฐิโน อภพฺพตาย นิยมํ อปสฺสนฺโต ปฏิชานิตฺวา อรหโต จตูหิ ผเลหิ ปริหานิภพฺพตํ ปุฏฺโฐ ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ (อ. นิ. 3.87) วจนสฺส อโยนิโส อตฺถํ คเหตฺวา ลทฺธิยํ ฐิโต โสตาปตฺติผลโต ปริหายิตุํ อภพฺพตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ตํ ปนสฺส ลทฺธิมตฺตเมวาติฯ

เอตฺตาวตา วาทยุตฺติ นาม นิฏฺฐิตา โหติฯ

2. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิวณฺณนา

[240] อิทานิ อริยปุคฺคลสํสนฺทนา อารทฺธาฯ ตตฺถ ยสฺมา เกจิ อรหโตว ปริหานิํ อิจฺฉนฺติ, เกจิ อนาคามิโนปิ, เกจิ สกทาคามิสฺสปิฯ โสตาปนฺนสฺส ปน สพฺเพปิ น อิจฺฉนฺติเยวฯ เย อรหตฺตา ปริหายิตฺวา อนาคามิสกทาคามิภาเว ฐิตา, เตสํ ปริหานิํ อิจฺฉนฺติ, น อิตเรสํ อนาคามิสกทาคามีนํฯ โสตาปนฺนสฺส ปน เตปิ สพฺพถาปิ น อิจฺฉนฺติเยว, ตสฺมา เปยฺยาลมุเขน ปุจฺฉา กตาฯ ตตฺถ เตสํ ลทฺธิวเสน ปฏิญฺญา จ ปฏิกฺเขโป จ เวทิตพฺพาฯ ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ หิ ปญฺหสฺมิํ เย อนาคามิโน ปริหานิํ น อิจฺฉนฺติ, เตสํ วเสน ปฏิกฺเขโปฯ เย ปกติอนาคามิโน วา อรหตฺตา ปริหายิตฺวา ฐิตอนาคามิโน วา ปริหานิํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ วเสน ปฏิญฺญาติ อิทเมตฺถ นยมุขํฯ ตสฺสานุสาเรน สพฺพเปยฺยาลา อตฺถโต เวทิตพฺพาฯ

[241] ยํ ปเนตฺถ ‘‘โสตาปตฺติผลสฺส อนนฺตรา อรหตฺตํเยว สจฺฉิกโรตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปริหีนสฺส ปุน วายมโต อรหตฺตปฺปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิตโร โสตาปตฺติผลานนฺตรํ อรหตฺตสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติฯ

[242] ตโต ปรํ ‘‘ปริหานิ นาเมสา กิเลสปฺปหานสฺส วา มนฺทตาย ภเวยฺย, มคฺคภาวนาทีนํ วา อนธิมตฺตตาย, สจฺจานํ วา อทสฺสเนนา’’ติ เอวมาทีนํ วเสน อนุยุญฺชิตุํ กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานาธิปฺปายเมว สุตฺตานํ ปนตฺโถ อาคมฏฺฐกถาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[262] สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ เอตฺถ มุทินฺทฺริโย สมยวิมุตฺโต, ติกฺขินฺทฺริโย อสมยวิมุตฺโตติ เตสํ ลทฺธิฯ สกสมเย ปน อวสิปฺปตฺโต ฌานลาภี สมยวิมุตฺโต, วสิปฺปตฺโต ฌานลาภี เจว สพฺเพ จ อริยปุคฺคลา อริเย วิโมกฺเข อสมยวิมุตฺตาติ สนฺนิฏฺฐานํฯ