เมนู

[211] อญฺโญ ปุคฺคโลติปญฺเหปิ สงฺขเตหิ ขนฺเธหิ อญฺญตฺตํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺเขโป ตสฺเสวฯ

[212] ขนฺธา สงฺขตาติอาทิ สงฺขตาสงฺขตานิ สรูเปน ทสฺเสตฺวา อญฺญตฺตปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํฯ

[213] รูปํ สงฺขตนฺติอาทิ ขนฺเธ วิภาคโต ทสฺเสตฺวา อญฺญตฺตปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํฯ

[214] ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโทติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน’’ติอาทิสุตฺตวเสน ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ สงฺขตภาวํ ปนสฺส โส น อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติฯ

[215] ปุน น อุปฺปาโท ปญฺญายตีติอาทินา นเยน ปุฏฺโฐ ‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ , ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จา’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. 1.171) ปุคฺคลสฺส อุปฺปาทาทโย นาม น ยุชฺชนฺตีติ ปฏิชานาติฯ

[216] อตฺถตฺถมฺหีติ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตตฺถ อตฺถีติ ปุจฺฉติฯ ตสฺส อตฺถิตาย สสฺสตํ, นตฺถิตายฯ อุจฺเฉโท อาปชฺชติฯ ตทุภยมฺปิ อนิจฺฉนฺโต ปจฺฉา ปฏิกฺขิปติฯ

ญาตกานุโยคาทิวณฺณนาฯ

19. ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา

[217] ภวํ นิสฺสาย ปญฺเห ภวนฺติ อุปปตฺติภวํฯ

[218] เวทนํ เวทิยมานปญฺเห เวทนํ เวทิยมาโน ปริคฺคหิตเวทโน โยคาวจโรว ปชานาติ, พาลปุถุชฺชโน นปฺปชานาติฯ

[224] กายานุปสฺสนาทิปญฺหา อุตฺตานตฺถาเยวฯ

[226] ปารายนคาถาย สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ สตฺตสุญฺญตวเสน ขนฺธโลกํ โอโลเกหีติ อตฺโถฯ

[228] ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ สกวาทิปุจฺฉาฯ ปรวาทิสฺส หิ ‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติ คาถาย โย อเวกฺขติ, โส ปุคฺคโลติ ลทฺธิ, ตสฺมา นํ เอวํ ปุจฺฉติฯ สห รูเปนาติ รูปกาเยน สทฺธิํฯ ตโต อนิสฺสโฏ หุตฺวาติ อตฺโถฯ อิทํ ปญฺจโวการวเสน อนุชานิตฺวา ปุน ตํ ชีวนฺติ ปุฏฺโฐ สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปติฯ วินา รูเปนาติ อิทํ จตุโวการวเสน อนุชานิตฺวา ปุน อญฺญํ ชีวนฺติ ปุฏฺโฐ สุตฺตวิโรธภเยเนว ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘อพฺภนฺตรคโต’’ติ จ ‘‘พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา’’ติ จ อิทํ ‘‘สห รูเปน วินา รูเปนา’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตสฺส ลกฺขณวจนํฯ ตตฺถ อพฺภนฺตรคโตติ รูปสฺส อนฺโตคโต, อิโต วา เอตฺโต วา อนิกฺขมิตฺวา รูปปริจฺเฉทวเสเนว ฐิโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ นิกฺขมิตฺวาติ รูปปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวาฯ รูปํ อนิสฺสิโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ

[231] อนตฺตาติ อตฺตนา ชีเวน ปุคฺคเลน รหิโตฯ เอกธมฺเมปิ ปุคฺคโล นตฺถีติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพสุตฺตานํ อาคมฏฺฐกถาสุ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิธ ปน สนฺธายภาสิตมตฺตเมว วกฺขามฯ

[237] วุตฺตํ ภควตา สปฺปิกุมฺโภติอาทิ ‘‘สพฺพาว เทสนา ยถารุตวเสเนว อตฺถโต น คเหตพฺพา’’ติ ทสฺสนตฺถํ อาภตํฯ ยถา หิ สุวณฺณํ คเหตฺวา กโต สุวณฺณวิกาโร กุมฺโภ สุวณฺณกุมฺโภติ วุจฺจติ, น เอวํ สปฺปิํ คเหตฺวา กโต สปฺปิสฺส วิกาโร สปฺปิกุมฺโภ นาม อตฺถิฯ ยสฺมิํ ปน กุมฺเภ สปฺปิ ปกฺขิตฺตํ, โส สปฺปิกุมฺโภ นามาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เตลกุมฺภาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยถา จ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ, น เอวํ ภตฺตํ วา ยาคุ วา อตฺถิฯ กาลปริจฺเฉทํ ปน อกตฺวา ทิวเส ทิวเส ทสฺสามาติ ปญฺญตฺตวเสน ‘‘นิจฺจภตฺตํ ธุวยาคู’’ติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุปิ ยถา รูปาทโย ธมฺมา ปจฺจตฺตลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสน อตฺถิ, น เอวํ ปุคฺคโล ฯ รูปาทีสุ ปน สติ ‘เอวํนาโม’‘เอวํโคตฺโต’ติ โวหาโร โหติฯ อิติ อิมินา โลกโวหาเรน โลกสมฺมุติยา โลกนิรุตฺติยา อตฺถิ ปุคฺคโลติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา – ‘‘อิมา โข จิตฺต, โลกสมญฺญา โลกนิรุตฺติโย โลกโวหารา โลกปญฺญตฺติโย’’ติ (ที. นิ. 1.440)ฯ รูปาทิธมฺมา ปน วินาปิ โลกสมฺมุติํ ปจฺจตฺตสามญฺญลกฺขณวเสน ปญฺญาปนโต อตฺถีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

พุทฺธานํ ปน ทฺเว กถา สมฺมุติกถา จ ปรมตฺถกถา จฯ ตตฺถ สตฺโต, ปุคฺคโล, เทโว, พฺรหฺมาติอาทิกา สมฺมุติกถา นามฯ อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา, ขนฺธา, ธาตุโย, อายตนานิ, สติปฏฺฐานา, สมฺมปฺปธานาติอาทิกา ปรมตฺถกถา นามฯ

ตตฺถ โย สมฺมุติเทสนาย สตฺโตติ วา…เป.… พฺรหฺมาติ วาติ วุตฺเต ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ภควา อาทิโตว สตฺโตติ วา ปุคฺคโลติ วา โปโสติ วา เทโวติ วา พฺรหฺมาติ วา กเถติฯ โย ปรมตฺถเทสนาย อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺขนฺติ วาติอาทีสุ อญฺญตรํ สุตฺวาว ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติฯ ตสฺส อนิจฺจนฺติอาทีสุ อญฺญตรํ กเถติฯ ตถา สมฺมุติกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺส น ปฐมํ ปรมตฺถกถํ กเถติฯ สมฺมุติกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถติ ฯ ปรมตฺถกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺสาปิ น ปฐมํ สมฺมุติกถํ กเถติฯ ปรมตฺถกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา สมฺมุติกถํ กเถติฯ ปกติยา ปน ปฐมเมว ปรมตฺถกถํ กเถนฺตสฺส เทสนา ลูขาการา โหติฯ ตสฺมา พุทฺธา ปฐมํ สมฺมุติกถํ กเถตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถนฺติฯ เต สมฺมุติกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติฯ ปรมตฺถกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติฯ อยญฺหิ –

‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นุปลพฺภติ’’ฯ

ตตฺถ

‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ตถลกฺขณ’’นฺติฯ

อปโร นโย – ทฺเว ภควโต เทสนา ปรมตฺถเทสนา จ ขนฺธาทิวเสน, สมฺมุติเทสนา จ สปฺปิกุมฺภาทิวเสนฯ น หิ ภควา สมญฺญํ อติธาวติฯ ตสฺมา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ วจนมตฺตโต อภินิเวโส น กาตพฺโพฯ สตฺถารา หิ –

‘‘ปญฺญตฺติํ อนติกฺกมฺม, ปรมตฺโถ ปกาสิโต;

สมญฺญํ นาติธาเวยฺย, ตสฺมา อญฺโญปิ ปณฺฑิโต;

ปรมตฺถํ ปกาเสนฺโต, สมญฺญํ นาติธาวเย’’ฯ

เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปุคฺคลกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปริหานิกถา

1. วาทยุตฺติปริหานิวณฺณนา

[239] อิทานิ ปริหานิกถา โหติฯ ปริหานิธมฺโม อปริหานิธมฺโม, ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา เสกฺขสฺส, ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺติ’’ (อ. นิ. 2.185), ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. 5.149) เอวมาทีนิ หิ สุตฺตานิ นิสฺสาย สมฺมิติยา วชฺชิปุตฺตกา สพฺพตฺถิวาทิโน เอกจฺเจ จ มหาสงฺฆิกา อรหโตปิ ปริหานิํ อิจฺฉนฺติ, ตสฺมา เต วา โหนฺตุ อญฺเญเยว วา, เยสํ อยํ ลทฺธิ, เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตตฺร ปริหายตีติ ทฺเว ปริหานิโย ปตฺตปริหานิ จ อปฺปตฺตปริหานิ จฯ ตตฺถ ‘‘ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา โคธิโก ตมฺหา สามยิกาย เจโตวิมุตฺติยา ปริหายี’’ติ (สํ. นิ. 1.159) อยํ ปตฺตปริหานิ นามฯ ‘‘มา โว สามญฺญตฺถิกานํ สตํ สามญฺญตฺโถ ปริหายี’’ติ (ม. นิ. 1.416-418) อยํ อปฺปตฺตปริหานิฯ ตาสุ อิธ ปตฺตปริหานิ อธิปฺเปตาฯ ตญฺหิ สนฺธาย อามนฺตาติ ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ สกสมเย ปน อิมํ ปตฺตปริหานิํ นาม โลกิยสมาปตฺติยาว อิจฺฉนฺติ, น อรหตฺตาทีหิ สามญฺญผเลหิฯ ปรสมเยปิ นํ สพฺพสามญฺญผเลสุ สพฺพภเวสุ สพฺพกาเลสุ สพฺเพสญฺจ ปุคฺคลานํ น อิจฺฉนฺติฯ ตํ ปน เตสํ ลทฺธิมตฺตเมวาติ สพฺพํ ลทฺธิชาลํ ภินฺทิตุํ ปุน สพฺพตฺถาติอาทินา นเยน เทสนา วฑฺฒิตาฯ

ตตฺถ ยสฺมา ปรวาที กเมน ปริหายิตฺวา โสตาปตฺติผเล ฐิตสฺส อรหโต ปริหานิํ น อิจฺฉติ, อุปริผเลสุ ฐิตสฺเสว อิจฺฉติฯ ยสฺมา จ รูปารูปภเวสุ ฐิตสฺส น อิจฺฉติ, กมฺมารามตาทีนํ ปน ปริหานิยธมฺมานํ ภาวโต กามภเว ฐิตสฺเสว อิจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ปุฏฺโฐ ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ปุฏฺโฐ กามภวํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ สพฺพสฺมิมฺปิ หิ กามภเว ปริหานิกรา กามคุณา อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ ปริหายตีติ ตสฺส ลทฺธิฯ