13. ปุริสการานุโยควณฺณนา

[123] อิทานิ ปุริสการานุโยโค โหติฯ ตตฺถ กมฺเม สติ นิยมโต ตสฺส การเกนปิ ภวิตพฺพนฺติ ลทฺธิยา ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ตถารูปานํ กมฺมานํ อตฺถิตาย ปฏิญฺญา สกวาทิสฺสฯ ปุน กตฺตา กาเรตาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺสฯ ตตฺถ กตฺตาติ เตสํ กมฺมานํ การโกฯ กาเรตาติ อาณตฺติเทสนาทีหิ อุปาเยหิ การาปโกฯ อิทานิ ยสฺมา ปรวาที ปุคฺคลํ สนฺธาย กตฺตาติ ปุจฺฉติ, น กรณมตฺตํ, ตสฺมา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสฯ

[124] ตสฺส กตฺตา กาเรตาติ เอตฺถ ยทิ ยํ ยํ อุปลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส กตฺตา ปุคฺคโล เต อุปลพฺภติ, กิํ ตสฺสาปิ การโก จ การาปโก จ อญฺโญ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ ปรวาที ตถา อนิจฺฉนฺโต อิสฺสรนิมฺมานวาทภเยน ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ปุฏฺโฐ ยสฺมา ปุคฺคลํ มาตาปิตโร ชเนนฺติ นามํ กโรนฺติ โปเสนฺติ, ตสฺมาสฺส เต การกาฯ เย จ ปน ตํ กลฺยาณมิตฺตา วา อาจริยา วา ตานิ ตานิ วิชฺชาฏฺฐานสิปฺปายตนานิ สิกฺขาเปนฺติ , เต การาปกา นามาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ปุริมกมฺมเมว ตสฺส กตฺตา เจว การาเปตา จาติ อธิปฺเปตํฯ

[125] ตสฺส ตสฺเสวาติ อิมินา อิทํ ปุจฺฉติ – ยทิ กมฺมานํ การกสฺส กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา อตฺเถว, เอวํ สนฺเต ปุริเมน ปุริเมน อวสฺสํ ปจฺฉา ปจฺฉา ปุคฺคโล กาตพฺโพติ อิมินาปิ เต กมฺมานํ การเกน ปุคฺคเลน อายติํ อญฺโญ ปุคฺคโล กาตพฺโพ, เตนาปิ อญฺโญติ นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท, นตฺถิ อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํฯ ปจฺจยาภาเวน ปจฺจยปฏิพทฺธสฺส ทุกฺขสฺส อภาวา ยํ นิพฺพานํ วุตฺตํ, นตฺถิ เต ตนฺติฯ อถ วา ตสฺส ตสฺเสวาติ ยทิ กมฺมํ กมฺมมตฺตํ น โหติ, ตสฺส ปน การโก ปุคฺคโล, ตสฺสาปิ การโก, ตสฺสาปิ การโกติ เอวํ ปุคฺคลปรมฺปรา อตฺถิฯ เอวํ สนฺเต ยา เอสา กมฺมวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺติกรเณน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา วุตฺตา, สา นตฺถีติ อตฺโถฯ ปรวาที ตํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ อิโต อปราสุปิ อุปลพฺภติ สามญฺเญน การกปุจฺฉาสุ ปุคฺคลํเยว สนฺธาย ‘‘กตฺตา กาเรตา’’ติ วุตฺตํ, น ปจฺจเยฯ น หิ มหาปถวีอาทีนํ ปจฺจยา นตฺถิฯ

[135] อญฺโญ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตาติ ปญฺโห ‘‘สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทิทิฏฺฐิภยา ปฏิกฺขิตฺโตฯ

[136] วิปาโก อุปลพฺภตีติอาทิ วิปากปฏิสํเวทีวเสน ปุคฺคลํ ทสฺเสนฺตสฺส ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํฯ

ตตฺถ วิปากปฏิสํเวทีติ อนุโยโค ปรวาทิสฺส , วิปากปวตฺติโต อญฺญสฺส เวทกสฺส อภาวา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสฯ ปุน ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ

[138] ตสฺส ปฏิสํเวทีติ ตสฺส วิปากปฏิสํเวทกสฺส ปฏิสํเวที ยสฺมา ปน ปฏิสํเวทิตพฺโพ นาม วิปาโก, น จ ปุคฺคโล วิปาโก, ตสฺมา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ ปุน ปุฏฺโฐ ยสฺมา ปุญฺญวิปาเก ฐิตตฺตา วิปากปฏิสํเวที ปุตฺตํ วา ปติํ วา มาตา วา ชายา วา ปริจุมฺพติ ปริสชฺชติ, ตสฺมา ตถารูปํ ปฏิสํเวทิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ ปรวาทีฯ

ตสฺส ตสฺเสวาติ ยทิ วิปาโก วิปากมตฺตํ น โหติ, ตสฺส ปน ปฏิสํเวที ปุคฺคโล, ตสฺสาปิ ปฏิสํเวที ตสฺสาปิ ปฏิสํเวทีติ เอวํ ปุคฺคลปรมฺปรา อตฺถิฯ เอวํ สนฺเต ยา เอสา วิปากวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺติกรเณน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา วุตฺตา, สา นตฺถีติ อตฺโถฯ อิโต ปรํ อุปลพฺภติสามญฺเญน ปฏิสํเวทีปุจฺฉาสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[142] อญฺโญ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวทีติ ปญฺโห ‘‘เวทนวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทิทิฏฺฐิภยา ปฏิกฺขิตฺโตฯ

[143] ทิพฺพํ สุขนฺติอาทิ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ภาเชตฺวา ทสฺสนวเสน อารทฺธํฯ ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สกวาทิโน เจตฺถ ปุคฺคลวเสเนว ปฏิสํเวทีปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ, น เวทยิตวเสนฯ

[148] มหาปถวีอาทีนิ หิ อารมฺมณํ กตฺวา เวทยิตานํ อุปฺปตฺติ อปฺปฏิสิทฺธาฯ

[170] กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวทีติอาทิ โวมิสฺสกนยวเสน อารทฺธํฯ ตตฺถ โส กโรตีติ ยํ ตฺวํ กตฺตาติ จ ปฏิสํเวทีติ จ วเทสิ, กิํ โสเยว กโรติ, โส ปฏิสํเวเทติฯ อยมนุโยโค สกวาทิสฺส, สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ

[171] ปุน ปุฏฺโฐ ‘‘อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทตี’’ติอาทิสุตฺตวเสน (ธ. ป. 18) ปฏิญฺญา ตสฺเสวฯ อถสฺส วจโนกาสํ ปฏิพาหนฺโต สกวาที สยํกตํ สุขทุกฺขนฺติ อาหฯ

[172] ตตฺถ อญฺโญ กโรตีติ การกเวทกานํ อญฺญตฺตปุจฺฉาวเสน วุตฺตํฯ ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโฐ ‘‘มนุสฺสภูโต กตฺวา เทวภูโต ปฏิสํเวเทตี’’ติ มญฺญมาโน ปฏิชานาติ ฯ เอวํวาทิโน ปน ปรํกตํ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโฐ ปุน ปฏิกฺขิปติฯ

[174] โส จ อญฺโญ จาติ การกเวทกานํ เอกตฺตอญฺญตฺตปุจฺฉาวเสน วุตฺตํฯ ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธภเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโฐ ปุริเม ทฺเวปิ นเย เอกโต กตฺวา ปฏิชานาติฯ เอวํวาทิโน ปน สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโฐ ปุน ปฏิกฺขิปติฯ

[176] เนว โส กโรตีติ การกเวทกานํ เอกตฺตอญฺญตฺตปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํฯ ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธวเสเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโฐ ยสฺมา มนุสฺโส เทวโลกูปปตฺติยา กมฺมํ กตฺวา น มนุสฺสภูโตว ปฏิสํเวเทติ, นาปิ เยน กมฺมํ กตํ, ตโต อญฺโญว ปฏิสํเวเทติ, ตสฺมา การกโต เวทโก เนว โส โหติ, น อญฺโญติ มญฺญมาโน ปฏิชานาติฯ ลทฺธิมตฺตเมเวตํ? เอวํวาทิโน ปน อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโฐ ปุน ปฏิกฺขิปติฯ อปิจ อิมสฺมิํ โวมิสฺสกนเย อาทิโต ปฏฺฐาย อิมินาปิ นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา หิ อยํ ปุคฺคลวาที กมฺมานํ การกญฺเจว เวทกญฺจ อิจฺฉติ, ตสฺมาสฺส โย การโก, เตเนว วา เวทเกน ภวิตพฺพํ, อญฺเญน วา อุโภหิ วา ภวิตพฺพํ, อุโภหิ วาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อิทมาปนฺนํ โหติฯ เอวมาปนฺนเมว อนุโยคํ อนุยุญฺชนฺโต สกวาที ‘‘โส กโรตี’’ติอาทโย จตฺตาโรปิ วิกปฺเป อาหฯ เสสํ วุตฺตปฺปการเมวฯ

ปริโยสาเน ปน จตฺตาโรปิ ปญฺหา เอกโต ปุฏฺฐาฯ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิชานนา จ สยํกตาทิโทสปฺปตฺติ จ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อิโต ปรํ ‘‘กลฺยาณปาปกานี’’ติ อวตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนยา เอว ‘‘กมฺมํ อตฺถี’’ติอาทินา วิกปฺเปน ทสฺสิตาฯ เตสมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปุริสการานุโยควณฺณนาฯ

กลฺยาณวคฺโคติปิ เอตสฺเสว นามํฯ

14. อภิญฺญานุโยควณฺณนา

[193] อิโต ปรํ อภิญฺญานุโยคาทิวเสน อรหตฺตสาธนา โหติฯ ตตฺถ อามนฺตาติ สกวาทินา ปฏิญฺญาเต ปรวาที ‘‘พหิทฺธา อนินฺทฺริยพทฺธรูเป อิทฺธิวิธาทิวิเสสาธิคโม นตฺถิ, อชฺฌตฺตํ อตฺถิ, ตสฺมา อิทฺธาทินิพฺพตฺตเกน ปุคฺคเลน ภวิตพฺพ’’นฺติ มญฺญมาโน นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธิํ วิกุพฺพตีติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อภิญฺญานุโยควณฺณนาฯ

15-18. ญาตกานุโยคาทิวณฺณนา

[197] อิทานิ มาตาติอาทิโก ญาตกานุโยโคฯ ขตฺติโยติอาทิโก ชาติอนุโยโคฯ คหฏฺโฐ ปพฺพชิโตติ ปฏิปตฺติอนุโยโคฯ เทโว มนุสฺโสติ อุปปตฺติอนุโยโคฯ โสตาปนฺโนติอาทิโก ปฏิเวธานุโยโค, อริยานุโยโคติปิ วุจฺจติฯ เต สพฺเพ อุตฺตานตฺถาเยวฯ ‘‘อรหา หุตฺวา น อรหา’’ติ ปเนตฺถ โมฆปญฺหตฺตา น วุตฺตํฯ

[206] จตฺตาโร ปุริสยุคาติอาทิ สํฆานุโยโค, โสปิ อุตฺตานตฺโถเยวฯ

[209] สงฺขโตติอาทิ สจฺจิกฏฺฐสภาวานุโยโคฯ ตตฺถ ตติยา โกฏีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตถารูปสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ ปุน ปุฏฺโฐ ปุคฺคลํ สนฺธาย ปฏิญฺญา ตสฺเสวฯ