ตโต โส นิพฺพาเนน สมสโม อาปชฺชติ ฯ สมสโมติ อติวิย สโม, สเมน วา สโม, สมภาเวเนว สโมฯ ยเถว นิพฺพานํ นุปฺปชฺชติ น ภิชฺชติ, เอวํ เต ปุคฺคโลปิ เตน สมสโมติฯ

คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธานุโยโค นิฏฺฐิโตฯ

อนุโยควณฺณนาฯ

12. อุปาทาปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา

[95] อิทานิ อุปาทาปญฺญตฺตานุโยโค โหติฯ ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญาปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ โส หิ รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย วิย, อินฺธนํ อุปาทาย อคฺคิสฺส วิย จ, รูปาทีนิ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปญฺญตฺติํ ปญฺญาปนํ อวโพธนํ อิจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘รูปํ อุปาทายา’’ติ ปุฏฺโฐ ปฏิชานาติฯ ปุน ยถา รุกฺขุปาทานา ฉายา รุกฺโข วิย, อินฺธนุปาทาโน จ อคฺคิ อินฺธนํ วิย อนิจฺจาทิธมฺโม, เอวํ เต รูปาทิอุปาทาโน ปุคฺคโล รูปาทโย วิย อนิจฺโจติ อิมมตฺถํ ปุฏฺโฐ อตฺตโน ลทฺธิยํ ฐตฺวา ปฏิกฺขิปติฯ

[97] นีลํ รูปํ อุปาทาย นีโลติอาทีสุ นีลรูเปน สทฺธิํ ปุคฺคลสฺส เอกตฺตํ, เอกสรีเร นีลาทีนํ พหูนํ วเสน พหุภาวญฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ

[98] กุสลํ เวทนนฺติ เอตฺถาปิ เวทนาย สทฺธิํ เอกตฺตํ เอกสนฺตาเน พหูนํ กุสลเวทนานํ วเสน พหุภาวญฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยนเย มคฺคกุสโลติอาทิวจนสพฺภาวโต เฉกฏฺฐํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ สผโลติอาทีนิ ปุฏฺโฐ ตถารูปสฺส โวหารสฺส อภาวโต ปฏิกฺขิปติฯ

[99] อกุสลปกฺเข อเฉกฏฺฐํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ

[100] อพฺยากตปกฺเข สสฺสตาทิวเสน อพฺยากตภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[104] จกฺขุํ อุปาทายาติอาทีสุ ‘‘จกฺขุมา วิสมานีว…เป.… ปาปานิ ปริวชฺชเย’’ติ(อุทา. 43) อาทิโวหารสพฺภาวโต ปฏิชานาติฯ จกฺขุมตฺตาทินิโรเธน ปุคฺคลนิโรธํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ

[107] รูปํ อุปาทาย เวทนํ อุปาทายาติ เอตฺถ อญฺเญปิ รูปมูลกา ทุกติกจตุกฺกา เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา ปน ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปญฺญตฺติ, ตสฺมา ทฺเวปิ ตโยปิ จตฺตาโรปิ ปญฺจปิ อุปาทาย ปญฺญตฺติํ ปฏิชานาติฯ เอกสนฺตาเน ปน ทฺวินฺนํ ปญฺจนฺนํ วา อภาวา ปฏิกฺขิปติฯ อายตนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[112] อิทานิ ยํ อุปาทาย ยสฺส ปญฺญตฺติ, ยถา ตสฺส อนิจฺจตาย ตสฺสาปิ อนิจฺจตา, ตโต จ อญฺญตฺตํ สิทฺธํ, เอวํ ตสฺส ปุคฺคลสฺสาปิ อาปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ยถา รุกฺขนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปาทายาติ ปฏิจฺจ อาคมฺม, น วินา ตนฺติ อตฺโถฯ ปรวาที ปน ตถา อนิจฺฉนฺโต ลทฺธิยํ ฐตฺวา ปฏิกฺขิปติฯ

[115] นิคโฬติ สงฺขลิกพนฺธนํฯ เนคฬิโกติ เตน พนฺธโก ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ ยสฺมา ยสฺส รูปํ โส รูปวา โหติ, ตสฺมา ยถา น นิคโฬ …เป.… อญฺโญ รูปวาติ อตฺโถฯ

[116] จิตฺเต จิตฺเตติอาทีสุ สราคาทิจิตฺตวเสน สราคาทิตํ สนฺธาย จิตฺตานุปสฺสนาวเสน ปฏิชานาติฯ ชายตีติอาทินา นเยน ปุฏฺโฐ ปุคฺคลสฺส ขณิกภาวํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘โส’’ติ วา ‘‘อญฺโญ’’ติ วา ปุฏฺโฐ สสฺสตุจฺเฉทภเยน ปฏิกฺขิปติฯ ปุน น วตฺตพฺพํ ‘‘กุมารโก’’ติ วา ‘‘กุมาริกา’’ติ วา ปุฏฺโฐ โลกโวหารสมุจฺเฉทภเยน วตฺตพฺพนฺติ ปฏิชานาติฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

[118] อิทานิ ปรวาที อญฺเญนากาเรน ลทฺธิํ ปติฏฺฐาเปตุกาโม น วตฺตพฺพํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ กิํ เต อิมินา เอวํ พหุนา อุปาทาปญฺญตฺตานุโยเคน, อิทํ ตาว วเทหิ, กิํ น วตฺตพฺพํ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติฯ ตโต สกวาทินา อามนฺตาติ วุตฺเต นนุ โย ปสฺสตีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล ฯ ยนฺติ รูปํฯ เยนาติ จกฺขุนาฯ โสติ ปุคฺคโลฯ ตนฺติ รูปํฯ เตนาติ จกฺขุนาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – นนุ โย ยํ รูปํ เยน จกฺขุนา ปสฺสติ, โส ตํ รูปํ เตน จกฺขุนา ปสฺสนฺโต ปุคฺคโลติฯ สกวาที กิญฺจาปิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาวํ คจฺฉนฺตํ จกฺขุเมว รูปํ ปสฺสติ, ตถา โสตเมว สทฺทํ สุณาติ…เป.… วิญฺญาณเมว ธมฺมํ วิชานาติ, ‘‘อตฺถิ อรหโต จกฺขุ, ปสฺสติ อรหา จกฺขุนา รูป’’นฺติอาทิสมฺมุติวเสน ปน อามนฺตาติ ปฏิชานาติฯ

[120] ตโต ฉลวาทํ นิสฺสาย ปรวาทินา ปุคฺคลสฺส วตฺตพฺพตาย สาธิตาย ตเมว วาทํ ปริวตฺเตตฺวา ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ โย น ปสฺสตีติ อนฺโธ อสญฺญสตฺโต อรูปํ อุปปนฺโน นิโรธํ สมาปนฺโน, อนนฺโธปิ จ อญฺญตฺร ทสฺสนสมยา น ปสฺสติ นามฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ เสสํ ปาฬิวเสเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํฯ

[122] สุตฺตสํสนฺทนายํ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน รูปโคจรตฺตา รูปํ ปสฺสตีติ อาหฯ ทุติยวาเร ‘‘สตฺเต ปสฺสามี’’ติวจนโต ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ อาหฯ ตติยวาเร ‘‘รูปํ ทิสฺวา ปุคฺคลํ วิภาเวตี’’ติ ลทฺธิโต อุโภ ปสฺสตีติ อาหฯ ยสฺมา ปน ปสฺสิตพฺพํ นาม ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตนฺติ จตุพฺพิเธ รูปสงฺคเห รูปายตนเมว สงฺคหิตํ, ตสฺมา สกวาที ‘‘รูปํ ปุคฺคโล, ปุคฺคโล รูปํ, อุโภ รูป’’นฺติ อนุโยคํ กโรติฯ ตสฺสตฺโถ ปากโฏเยวาติฯ

อุปาทาปญฺญตฺตานุโยควณฺณนาฯ

13. ปุริสการานุโยควณฺณนา

[123] อิทานิ ปุริสการานุโยโค โหติฯ ตตฺถ กมฺเม สติ นิยมโต ตสฺส การเกนปิ ภวิตพฺพนฺติ ลทฺธิยา ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ตถารูปานํ กมฺมานํ อตฺถิตาย ปฏิญฺญา สกวาทิสฺสฯ ปุน กตฺตา กาเรตาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺสฯ ตตฺถ กตฺตาติ เตสํ กมฺมานํ การโกฯ กาเรตาติ อาณตฺติเทสนาทีหิ อุปาเยหิ การาปโกฯ อิทานิ ยสฺมา ปรวาที ปุคฺคลํ สนฺธาย กตฺตาติ ปุจฺฉติ, น กรณมตฺตํ, ตสฺมา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสฯ

[124] ตสฺส กตฺตา กาเรตาติ เอตฺถ ยทิ ยํ ยํ อุปลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส กตฺตา ปุคฺคโล เต อุปลพฺภติ, กิํ ตสฺสาปิ การโก จ การาปโก จ อญฺโญ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ ปรวาที ตถา อนิจฺฉนฺโต อิสฺสรนิมฺมานวาทภเยน ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ปุฏฺโฐ ยสฺมา ปุคฺคลํ มาตาปิตโร ชเนนฺติ นามํ กโรนฺติ โปเสนฺติ, ตสฺมาสฺส เต การกาฯ เย จ ปน ตํ กลฺยาณมิตฺตา วา อาจริยา วา ตานิ ตานิ วิชฺชาฏฺฐานสิปฺปายตนานิ สิกฺขาเปนฺติ , เต การาปกา นามาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ปุริมกมฺมเมว ตสฺส กตฺตา เจว การาเปตา จาติ อธิปฺเปตํฯ

[125] ตสฺส ตสฺเสวาติ อิมินา อิทํ ปุจฺฉติ – ยทิ กมฺมานํ การกสฺส กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา อตฺเถว, เอวํ สนฺเต ปุริเมน ปุริเมน อวสฺสํ ปจฺฉา ปจฺฉา ปุคฺคโล กาตพฺโพติ อิมินาปิ เต กมฺมานํ การเกน ปุคฺคเลน อายติํ อญฺโญ ปุคฺคโล กาตพฺโพ, เตนาปิ อญฺโญติ นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท, นตฺถิ อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํฯ ปจฺจยาภาเวน ปจฺจยปฏิพทฺธสฺส ทุกฺขสฺส อภาวา ยํ นิพฺพานํ วุตฺตํ, นตฺถิ เต ตนฺติฯ อถ วา ตสฺส ตสฺเสวาติ ยทิ กมฺมํ กมฺมมตฺตํ น โหติ, ตสฺส ปน การโก ปุคฺคโล, ตสฺสาปิ การโก, ตสฺสาปิ การโกติ เอวํ ปุคฺคลปรมฺปรา อตฺถิฯ เอวํ สนฺเต ยา เอสา กมฺมวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺติกรเณน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา วุตฺตา, สา นตฺถีติ อตฺโถฯ ปรวาที ตํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ อิโต อปราสุปิ อุปลพฺภติ สามญฺเญน การกปุจฺฉาสุ ปุคฺคลํเยว สนฺธาย ‘‘กตฺตา กาเรตา’’ติ วุตฺตํ, น ปจฺจเยฯ น หิ มหาปถวีอาทีนํ ปจฺจยา นตฺถิฯ

[135] อญฺโญ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตาติ ปญฺโห ‘‘สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทิทิฏฺฐิภยา ปฏิกฺขิตฺโตฯ

[136] วิปาโก อุปลพฺภตีติอาทิ วิปากปฏิสํเวทีวเสน ปุคฺคลํ ทสฺเสนฺตสฺส ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํฯ