เมนู

11. คติอนุโยควณฺณนา

[69-72] อิทานิ คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธิอนุโยโค โหติฯ ตตฺถ ยสฺมา ปุคฺคลวาที ‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุปรมํ สนฺธาวิตฺวาน ปุคฺคโล’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. 2.133; อิติวุ. 24) สุตฺตานิ นิสฺสาย ปุคฺคโล สนฺธาวตีติ ลทฺธิํ คเหตฺวา โวหรติ , ตสฺมาสฺส ตํ ลทฺธิํ ภินฺทิตุํ สนฺธาวตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตตฺถ สนฺธาวตีติ สํสรติ คมนาคมนํ กโรติฯ อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ โส ปุคฺคโลติอาทโย อนุโยโคปิ สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺสฯ ตตฺถ โสติ โสเยวาติ อตฺโถฯ เอวํ ปน อนุยุตฺโต สสฺสตทิฏฺฐิภเยน ปฏิกฺขิปติฯ อญฺโญติ ปุฏฺโฐ อุจฺเฉททิฏฺฐิภเยนฯ โส จ อญฺโญ จาติ ปุฏฺโฐ เอกจฺจสสฺสตทิฏฺฐิภเยนฯ เนว โส น อญฺโญติ ปุฏฺโฐ อมราวิกฺเขปทิฏฺฐิภเยนฯ ปุน จตฺตาโรปิ ปญฺเห เอกโต ปุฏฺโฐ จตุนฺนมฺปิ ทิฏฺฐีนํ ภเยน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ยานิสฺส สุตฺตานิ นิสฺสาย ลทฺธิ อุปฺปนฺนา ตานิ ทสฺเสนฺโต เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวตีติอาทิมาหฯ

[76] ปุน สกวาทินา ‘‘ยฺวายํ ตว ลทฺธิยา สนฺธาวติ, กิํ โส อสฺมิญฺจ ปรสฺมิญฺจ โลเก เอโกเยวา’’ติ อธิปฺปาเยน สฺเววาติ นิยเมตฺวา ปุฏฺโฐ สสฺสตภยา ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ตเถว ปุฏฺโฐ ยสฺมา โส ปุคฺคโลว น อญฺโญ ภาโว, ‘‘โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติอาทิสุตฺตมฺปิ (ปารา. 12; ที. นิ. 1.245) อตฺถิ, ตสฺมา ปฏิชานาติฯ สฺเวว มนุสฺโสติ ปุฏฺโฐ มนุสฺสสฺเสว เทวตฺตาภาวโต ปฏิกฺขิปติฯ

[77] ปุน ปุฏฺโฐ ‘‘อหํ เตน สมเยน สุเนตฺโต นาม สตฺถา อโหสิ’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (อ. นิ. 7.66 อตฺถโต สมานํ) ปฏิชานาติฯ อถสฺส สกวาที เทวมนุสฺสุปปตฺตีนํ นานตฺตโต วจนํ มิจฺฉาติ ปกาเสนฺโต มนุสฺโส หุตฺวาติอาทิมาหฯ

[78] ตตฺถ เหวํ มรณํ น เหหิตีติ เอวํ สนฺเต มรณํ น ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ อิโต ปรํ ยกฺโข เปโตติ อตฺตภาวนานตฺตวเสน อนุโยคนานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

[82] ขตฺติโยติอาทีนิ ชาติวเสน เจว องฺคเวกลฺลาทิวเสน จ วุตฺตานิฯ

[87] ปุน น วตฺตพฺพนฺติ ปรวาทินา ปุฏฺโฐ อิธฏฺฐกสฺส อุปปตฺติวเสน ปรโลกสฺส คมนาภาวโต ปฏิญฺญา สกวาทิสฺส ปุน โสตาปนฺนสฺส ภวนฺตเรปิ โสตาปนฺนภาวาวิชหนโต ทุติยปฏิญฺญาปิ ตสฺเสวฯ หญฺจีติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺสฯ

[88] ปุน เทวโลเก อุปปนฺนสฺส มนุสฺสตฺตาภาวทสฺสเนน อนุโยโค สกวาทิสฺสฯ

[89] ตโต ปรํ อนญฺโญ อวิคโตติ เอตฺถ อนญฺโญติ สพฺพากาเรน เอกสทิโสฯ อวิคโตติ เอเกนาปิ อากาเรน อวิคโตติ อตฺโถฯ น เหวนฺติ เทวโลเก อุปปนฺนสฺส มนุสฺสภาวาภาวโต เอวมาหฯ

[90] ปุน ทฬฺหํ กตฺวา อนุยุตฺโต ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวตี’’ติ ลทฺธิยา อนุชานาติฯ หตฺถจฺฉินฺโนติอาทิ อาการวิคมนทสฺสเนน อวิคโต สนฺธาวตีติ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อฬจฺฉินฺโนติ ยสฺส องฺคุฏฺฐกา ฉินฺนาฯ กณฺฑรจฺฉินฺโนติ ยสฺส มหานฺหารู ฉินฺนาฯ

[91] สรูโปติอาทีสุ ปฐเม ปญฺเห อิมินา รูปกาเยน สทฺธิํ อคมนํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ทุติเย อนฺตราภวปุคฺคลํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ โส หิ ตสฺส ลทฺธิยา สรูโปว คนฺตฺวา มาตุกุจฺฉิํ ปวิสติฯ อถสฺส ตํ รูปํ ภิชฺชติฯ ตํ ชีวนฺติ เยน รูปสงฺขาเตน สรีเรน สทฺธิํ คจฺฉติ, กิมสฺส ตเทว ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ปุจฺฉติฯ ปรวาที อิธ สรีรนิกฺเขปา สุตฺตวิโรธา จ ปฏิกฺขิปติฯ

สเวทโนติอาทีสุ อสญฺญูปปตฺติํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ตทญฺญํ อุปปตฺติํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ตํ ชีวนฺติ เยน เวทนาทิสงฺขาเตน สรีเรน สทฺธิํ คจฺฉติฯ กิมสฺส ตเทว ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ปุจฺฉติฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ เอติสฺสา หิ ลทฺธิยา ปญฺจปิ ขนฺธา สรีรนฺติ อธิปฺเปตาฯ ปรวาที สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติฯ

[92] อรูโปติอาทีสุ ปฐเม ปญฺเห อนฺตราภวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ทุติเย อรูปา รูปํ อุปปชฺชมานํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ

อญฺญํ, ชีวนฺติ ยํ รูปสงฺขาตํ สรีรํ ปหาย อรูโป สนฺธาวติ, กิํ เต ตํ สรีรํ อญฺญํ, อญฺญํ ชีวนฺติ ปุจฺฉติฯ อิตโร สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติฯ

อเวทโนติอาทีสุ สญฺญีภวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ตทญฺญํ อุปปตฺติํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ อญฺญํ ชีวนฺติ ยํ เวทนาทิสงฺขาตํ สรีรํ ปหาย อเวทโน อวิญฺญาโณ สนฺธาวติ, กิํ เต ตํ อญฺญํ สรีรํ, อญฺญํ ชีวนฺติ ปุจฺฉติฯ อิตโร สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติฯ

[93] รูปํ สนฺธาวตีติอาทีสุ เย รูปาทโย ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคลํ ปญฺญเปติ, กิํ เต ตสฺมิํ ปุคฺคเล สนฺธาวนฺเต ตมฺปิ รูปํ สนฺธาวตีติ ปุจฺฉติฯ ปรวาที ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ สตฺตสฺเสว สนฺธาวนวจนโต ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ปุฏฺโฐ ยสฺมา รูปาทิธมฺเม วินา ปุคฺคโล นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺมิํ สนฺธาวนฺเต เตนปิ รูเปน สนฺธาวิตพฺพนฺติ สญฺญาย ปฏิชานาติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[94] รูปํ น สนฺธาวตีติอาทีสุ ยสฺมา เต รูปํ ปุคฺคโล น โหติ, สฺเวว จ สนฺธาวตีติ วเทสิ, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉามิ, กิํ เต รูปํ น สนฺธาวตีติ อตฺโถฯ อิตโร ปุคฺคเล สนฺธาวนฺเต น สกฺกา ตสฺส อุปาทานภูเตน รูเปน สนฺธาวิตุนฺติ สญฺญาย ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ปุฏฺโฐ สตฺตานญฺเญว สนฺธาวนวจนโต ปฏิชานาติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

คาถานํ ปน อยมตฺโถ – อายสฺมโต มเตน รุกฺขํ อุปาทาย ฉายา วิย, อินฺธนํ อุปาทาย อคฺคิ วิย จ, ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคโล; รูปาทีนํ สนฺธาวเน อสติ เตสุ ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ โส ตว ปุคฺคโล ภิชฺชติ เจ, เอวํ สนฺเต อุจฺเฉทา ภวติ ทิฏฺฐิ, อุจฺเฉททิฏฺฐิ เต อาปชฺชติฯ กตรา ยา พุทฺเธน วิวชฺชิตา อกุสลทิฏฺฐิฯ ยา ปน ‘‘อุจฺเฉทวาที สมโณ โคตโม’’ติ ปริยายภาสิตา, น ตํ วทามาติ ทสฺเสติฯ อถาปิ เตสุ ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ โส ปุคฺคโล น ภิชฺชติ, เอวํ สนฺเต สสฺสโต ปุคฺคโล โหติฯ

ตโต โส นิพฺพาเนน สมสโม อาปชฺชติ สมสโมติ อติวิย สโม, สเมน วา สโม, สมภาเวเนว สโมฯ ยเถว นิพฺพานํ นุปฺปชฺชติ น ภิชฺชติ, เอวํ เต ปุคฺคโลปิ เตน สมสโมติฯ

คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธานุโยโค นิฏฺฐิโตฯ

อนุโยควณฺณนาฯ

12. อุปาทาปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา

[95] อิทานิ อุปาทาปญฺญตฺตานุโยโค โหติฯ ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญาปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ โส หิ รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย วิย, อินฺธนํ อุปาทาย อคฺคิสฺส วิย จ, รูปาทีนิ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปญฺญตฺติํ ปญฺญาปนํ อวโพธนํ อิจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘รูปํ อุปาทายา’’ติ ปุฏฺโฐ ปฏิชานาติฯ ปุน ยถา รุกฺขุปาทานา ฉายา รุกฺโข วิย, อินฺธนุปาทาโน จ อคฺคิ อินฺธนํ วิย อนิจฺจาทิธมฺโม, เอวํ เต รูปาทิอุปาทาโน ปุคฺคโล รูปาทโย วิย อนิจฺโจติ อิมมตฺถํ ปุฏฺโฐ อตฺตโน ลทฺธิยํ ฐตฺวา ปฏิกฺขิปติฯ

[97] นีลํ รูปํ อุปาทาย นีโลติอาทีสุ นีลรูเปน สทฺธิํ ปุคฺคลสฺส เอกตฺตํ, เอกสรีเร นีลาทีนํ พหูนํ วเสน พหุภาวญฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ

[98] กุสลํ เวทนนฺติ เอตฺถาปิ เวทนาย สทฺธิํ เอกตฺตํ เอกสนฺตาเน พหูนํ กุสลเวทนานํ วเสน พหุภาวญฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยนเย มคฺคกุสโลติอาทิวจนสพฺภาวโต เฉกฏฺฐํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ สผโลติอาทีนิ ปุฏฺโฐ ตถารูปสฺส โวหารสฺส อภาวโต ปฏิกฺขิปติฯ

[99] อกุสลปกฺเข อเฉกฏฺฐํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ

[100] อพฺยากตปกฺเข สสฺสตาทิวเสน อพฺยากตภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ