2. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา

[14] เอวเมตานิ ตีณิ อนุโลมปจฺจนีกปญฺจเก อนุโลมมตฺตวเสเนว ตาว ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ปุน ปจฺจนีกานุโลมปญฺจเก ปจฺจนีกมตฺตวเสเนว ภาเชตุํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อนุโลมปญฺจกสฺส ปาฬิยํ สงฺขิปิตฺวา อาคเต ปจฺจนีเก วุตฺตนเยเนว ปจฺจนีกสฺส จ ปาฬิยํ สงฺขิปิตฺวา อาคเต อนุโลเม วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา สุทฺธิกสฺส เจว อิเมสญฺจ ติณฺณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจิกฏฺฐานํ เอเกกสฺมิํ สจฺจิกฏฺเฐ อนุโลมปจฺจนีกสฺส ปจฺจนีกานุโลมสฺส จาติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปจฺจนีกานํ วเสน อยํ อฏฺฐมุขา นาม วาทยุตฺติ นิทฺทิฏฺฐา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ ยา เอเกกสฺมิํ มุเข เอเกกสฺส นิคฺคหสฺส วเสน อฏฺฐกนิคฺคโหติ ปาฬิยํ ลิขิยติฯ ตตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘เอวํ จตุพฺพิเธ ปญฺเห, ปญฺจกทฺวยเภทโต;

เอสา อฏฺฐมุขา นาม, วาทยุตฺติ ปกาสิตาฯ

‘‘อฏฺเฐว นิคฺคหา ตตฺถ, จตฺตาโร เตสุ ธมฺมิกา;

อธมฺมิกา จ จตฺตาโร, สพฺพตฺถ สกวาทิโน;

ชโย ปราชโย เจว, สพฺพตฺถ ปรวาทิโน’’ติฯ

สจฺจิกฏฺฐวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา

[17-27] อิทานิ รูปาทีหิ สทฺธิํ สจฺจิกฏฺฐสํสนฺทนํ โหติฯ ตตฺถ รูปญฺจาติ ยถา รูปํ ปรมตฺถโต อุปลพฺภติ, กิํ เต ปุคฺคโลปิ ตเถว อุปลพฺภตีติ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺถิ ปุคฺคโลติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ ยทิ เต รูปํ วิย ปรมตฺถโต ปุคฺคโล อตฺถิ, รูปโต เวทนาทีนํ วิย ปุคฺคลสฺสาปิ อญฺญตฺตํ อาปชฺชตีติ อนุโยโค สกวาทิสฺส, สมยสุตฺตวิโรธํ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ เสสํ อตฺถโต ปากฏเมวฯ ธมฺมโต ปเนตฺถ สตฺตปญฺญาสเภทสฺส สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถสฺส วเสน สกวาทีปกฺขมูลเก อนุโลมปจฺจนีเก สตฺตปญฺญาส อนุโลมปญฺจกานิ ทสฺสิตานิฯ ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สงฺขิตฺตานิฯ ปรวาทีปกฺขมูลเกปิ ปจฺจนีกานุโลเม สตฺตปญฺญาส ปฏิโลมปญฺจกานิ ทสฺสิตานิฯ ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สงฺขิตฺตานิฯ ตตฺถ ‘‘วุตฺตํ ภควตา’’ติ วจนมตฺเตน ปุคฺคลสฺส อตฺถิตํ รูปสฺส จ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อุปลพฺภนียตํ ทสฺเสตฺวา อุภินฺนํ อญฺญตฺตํ ปฏิชานาปนตฺถํ วุตฺตํ ภควตาติ อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติปรมตฺถานํ เอกตฺตนานตฺตปญฺหสฺส ฐปนียตฺตา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสฯ เสสมิธาปิ อตฺถโต ปากฏเมวาติฯ

สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนาฯ

6. โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา

[28-36] อิทานิ รูปาทีเหว สทฺธิํ โอปมฺมวเสน สจฺจิกฏฺฐสํสนฺทนํ โหติฯ ตตฺถ รูปเวทนานํ อุปลทฺธิสามญฺเญน อญฺญตฺตปุจฺฉา จ ปุคฺคลรูปานํ อุปลทฺธิสามญฺญปุจฺฉา จาติ ปุจฺฉาทฺวยมฺปิ สกวาทิสฺส, อุโภปิ ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ ปรวาทินา อนุญฺญาเตน อุปลทฺธิสามญฺเญน รูปเวทนานํ วิย รูปปุคฺคลานํ อญฺญตฺตานุโยโค สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺสฯ เสสมิธาปิ อตฺถโต ปากฏเมวฯ ธมฺมโต ปเนตฺถ รูปมูลกาทีนํ จกฺกานญฺจ วเสน สกวาทีปกฺเข วีสาธิกานิ นว นิคฺคหปญฺจกสตานิ ทสฺสิตานิฯ กถํ? ขนฺเธสุ ตาว รูปมูลเก จกฺเก จตฺตาริ, ตถา เวทนาทิมูลเกสูติ วีสติฯ อายตเนสุ จกฺขายตนมูลเก จกฺเก เอกาทส, ตถา เสเสสูติ ทฺวตฺติํสสตํฯ ธาตูสุ จกฺขุธาตุมูลเก จกฺเก สตฺตรส, ตถา เสเสสูติ ฉาธิกานิ ตีณิ สตานิฯ อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก จกฺเก เอกวีสติ, ตถา เสเสสูติ ทฺวาสฏฺฐาธิกานิ จตฺตาริ สตานิฯ เอวํ สพฺพานิปิ วีสาธิกานิ นว นิคฺคหปญฺจกสตานิ โหนฺติฯ