1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[1] ตตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ อยํ ปุจฺฉาฯ อามนฺตาติ อยํ ปฏิชานนาฯ กสฺส ปนายํ ปุจฺฉา, กสฺส ปฏิชานนาติ? อสุกสฺสาติ น วตฺตพฺพาฯ ภควตา หิ อิมสฺมิํ ปกรเณ นานปฺปการานํ ลทฺธีนํ วิโสธนตฺถํ ตนฺติวเสน มาติกา ฐปิตาฯ สา เถเรน สตฺถารา ทินฺนนเย ฐตฺวา ตนฺติวเสน วิภตฺตาฯ น หิ เถโร ยตฺตกา เอตฺถ วาทมคฺคา ทสฺสิตา, ตตฺตเกหิ วาทีหิ สทฺธิํ วาเทน วิคฺคาหิกกถํ กเถสิฯ เอวํ สนฺเตปิ ปน ตาสํ ตาสํ กถานํ อตฺถสฺส สุขาวธารณตฺถํ สกวาทีปุจฺฉา, ปรวาทีปุจฺฉา, สกวาทีปฏิญฺญา, ปรวาทีปฏิญฺญาติ เอวํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวาว อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามฯ

ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ หิ อยํ สกวาทีปุจฺฉาฯ ตาย ‘‘เย อตฺถิ ปุคฺคโลติ เอวํลทฺธิกา ปุคฺคลวาทิโน, เต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ทีเปติฯ เก ปน ปุคฺคลวาทิโนติ? สาสเน วชฺชิปุตฺตกา เจว สมิติยา จ พหิทฺธา จ พหู อญฺญติตฺถิยาฯ ตตฺถ ปุคฺคโลติ อตฺตา, สตฺโต ชีโวฯ อุปลพฺภตีติ ปญฺญาย อุปคนฺตฺวา ลพฺภติ, ญายตีติ อตฺโถฯ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ เอตฺถ สจฺจิกฏฺโฐติ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตากาเรน อคฺคเหตพฺโพ ภูตฏฺโฐฯ ปรมตฺโถติ อนุสฺสวาทิวเสน อคฺคเหตพฺโพ อุตฺตมตฺโถฯ อุภเยนาปิ โย ปรโต ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน, รูปญฺจ อุปลพฺภตี’’ติอาทินา ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยวเสน สตฺตปญฺญาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท ทสฺสิโต ฯ ยถา โส ภูเตน สภาวฏฺเฐน อุปลพฺภติ, เอวํ ตว ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปุจฺฉติฯ ปรวาที อามนฺตาติ ปฏิชานาติฯ ปฏิชานนญฺหิ กตฺถจิ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ อาคจฺฉติ, กตฺถจิ ‘‘อาโม’’ติ ปฏิชานนํ อาคจฺฉติฯ อิธ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ อาคตํฯ

ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – โส หิ ยํ ตํ ปรโต วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ สุตฺตํ อาคตํ, ตํ คเหตฺวา ยสฺมา ปน ภควา สจฺจวาที น วิสํวาทนปุเรกฺขาโร วาจํ ภาสติ, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน ธมฺมํ เทเสติ, สเทวกํ ปน โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ, ตสฺมา โย เตน วุตฺโต ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ, โส สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถเนว อตฺถีติ ลทฺธิํ คเหตฺวา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติฯ

อถสฺส ตาทิสสฺส เลสวจนสฺส ฉลวาทสฺส โอกาสํ อททมาโน สกวาที โย สจฺจิกฏฺโฐติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยฺวายํ ปรโต ‘‘สปฺปจฺจโย อปฺปจฺจโย, สงฺขโต อสงฺขโต, สสฺสโต, อสสฺสโต สนิมิตฺโต อนิมิตฺโต’’ติ เอวํ ปริทีปิโต รูปาทิสตฺตปญฺญาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท อาคโต; น สมฺมุติสจฺจวเสน, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน คเหตพฺโพฯ อตฺตโน ปน ภูตตาย เอว สจฺจิกฏฺโฐ, อตฺตปจฺจกฺขตาย จ ปรมตฺโถฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติฯ

ตโตติ กรณวจนเมตํ, ตสฺมา เตน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – รุปฺปนาทิเภเทน วา สปฺปจฺจยาทิเภเทน วา อากาเรน โย สจฺจิกฏฺฐปรมตฺโถ อุปลพฺภติ, กิํ เต ปุคฺคโลปิ เตนากาเรน อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพติ อวชานนา ปรวาทิสฺสฯ โส หิ ตถารูปํ ปุคฺคลํ อนิจฺฉนฺโต อวชานาติฯ ตตฺรายํ ปทจฺเฉโท – ‘น หิ เอวํ วตฺตพฺเพ’ติ, น หิ เอวนฺติปิ วฏฺฏติฯ ทฺวินฺนมฺปิ เอวํ น วตฺตพฺโพติ อตฺโถฯ

อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ สกวาทิวจนํฯ ยสฺมา เต ปุริมาย วตฺตพฺพปฏิญฺญาย ปจฺฉิมา นวตฺตพฺพปฏิญฺญา, ปจฺฉิมาย จ ปุริมา น สนฺธิยติ, ตสฺมาปิ นิคฺคหํ ปตฺโตฯ ตํ นิคฺคหํ โทสํ อปราธํ สมฺปฏิจฺฉาหีติ อตฺโถฯ เอวํ นิคฺคหํ อาชานาเปตฺวา อิทานิ ตํ ฐปนาย เจว อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานญฺจ วเสน ปากฏํ กโรนฺโต หญฺจิ ปุคฺคโลติอาทิมาหฯ ตตฺถ หญฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, สเจ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ อตฺโถฯ

อยํ ตาว ปรวาทีปกฺขสฺส ฐปนโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา อนุโลมฐปนา นามฯ เตน วต เรติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา อนุโลมปาปนา นามฯ ตตฺถ เตนาติ การณวจนํฯ วตาติ โอกปฺปนวจนํฯ เรติ อามนฺตนวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตน, เร วตฺตพฺเพ วต, เร หมฺโภ, ภทฺรมุข, เตน การเณน วตฺตพฺโพเยวาติฯ ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา อนุโลมโรปนา นามฯ ยํ ตสฺส ปริโยสาเน มิจฺฉาติปทํ ตสฺส ปุรโต อิทํ เต’ติ อาหริตพฺพํฯ อิทํ เต มิจฺฉาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ ปรโต จ ปาฬิยํ เอตํ อาคตเมวฯ

โน เจ ปน วตฺตพฺเพติอาทิ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิตฺตปกฺขสฺส ฐปิตตฺตา ปฏิโลมโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา ปฏิโลมฐปนา นามฯ โน จ วต เรติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา ปฏิโลมปาปนา นามฯ ปุน ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา ปฏิโลมโรปนา นามฯ อิธาปิ ปริโยสาเน มิจฺฉาติปทสฺส ปุรโต อิทํ เตติ อาหริตพฺพเมวฯ ปรโตปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ เอเสว นโยฯ

ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺฐาย สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน, เตน วต โภ โส อุปลพฺภตีติ วตฺตพฺโพฯ ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปญฺเห ‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปญฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ตาว อนุโลมโต ฐปนาปาปนาโรปนา โหนฺติฯ อถ น วตฺตพฺโพ ทุติยปญฺเห ‘‘ตโต โส อุปลพฺภตี’’ติ, ปุริมปญฺเหปิ น วตฺตพฺโพวฯ ยํ ปเนตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปญฺเห ‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปญฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ปฏิโลมโต ฐปนาปาปนาโรปนา โหนฺติฯ เอวเมตํ นิคฺคหสฺส จ อนุโลมปฏิโลมโต จตุนฺนํ ปาปนาโรปนานญฺจ วุตฺตตฺตา อุปลพฺภตีติอาทิกํ อนุโลมปญฺจกํ นามฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อนุโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโก, ปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโกติ ทฺเว นิคฺคหา กตาฯ

‘อาชานาหิ นิคฺคห’นฺติ เอตสฺเสว ปเนตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปฐมํ วาทํ นิสฺสาย ปฐมสฺส นิคฺคหสฺส ทฺวีหากาเรหิ อาโรปิตตฺตา เอโกวายํ นิคฺคโหติ ปฐโม นิคฺคโหฯ

[2] อิทานิ ปจฺจนีกนโย โหติฯ ตตฺถ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺสฯ โส หิ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ คหิตตฺตา ‘‘นุปลพฺภตี’’ติ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺฉติฯ สกวาที ยถา รูปาทิธมฺมา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ อนุปลพฺภนียโต อามนฺตาติ ปฏิชานาติฯ ปุน อิตโร อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺฐํเยว สนฺธาย โย สจฺจิกฏฺโฐติอาทิมาหฯ สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาหฯ สกวาที ‘ปุคฺคโล’ติ อุปาทาปญฺญตฺติสพฺภาวโตปิ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ เอกโต กตฺวา ปุจฺฉิตตฺตาปิ น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ

อิทานิ กิญฺจาปิ เตน ปฐมํ ปรมตฺถสจฺจวเสน นุปลพฺภนียตา สมฺปฏิจฺฉิตา, ปจฺฉา สมฺมุติสจฺจวเสน โวมิสฺสกวเสน วา ปฏิกฺขิตฺตาฯ ปรวาที ปน ‘นุปลพฺภตี’ติ วจนสามญฺญมตฺตํ ฉลวาทํ นิสฺสาย ยํ ตยา ปฐมํ ปฏิญฺญาตํ, ตํ ปจฺฉา ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ภณฺฑนสฺส ปฏิภณฺฑนํ วิย อตฺตโน กตสฺส นิคฺคหกมฺมสฺส ปฏิกมฺมํ กโรนฺโต อาชานาหิ ปฏิกมฺมนฺติ อาหฯ อิทานิ ยถาสฺส อนุโลมปญฺจเก สกวาทินา วาทฏฺฐปนํ กตฺวา อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคโห ปากโฏ กโต, เอวํ ปฏิกมฺมํ ปากฏํ กโรนฺโต หญฺจิ ปุคฺคโลติอาทิมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ฐปนา นาม ปรวาทีปกฺขสฺส ฐปนโต ‘‘อยํ ตว โทโส’’ติ ทสฺเสตุํ ฐปนมตฺตเมว โหติ, น นิคฺคหสฺส วา ปฏิกมฺมสฺส วา ปากฏภาวกรณํ, ปาปนาโรปนาหิ ปนสฺส ปากฏกรณํ โหติฯ ตสฺมา อิทํ อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานํ วเสน จตูหากาเรหิฯ ปฏิกมฺมสฺส กตตฺตา ปฏิกมฺมจตุกฺกํ นามาติ เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ

[3] เอวํ ปฏิกมฺมํ กตฺวา อิทานิ ยฺวาสฺส อนุโลมปญฺจเก สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตสฺส ตเมว ฉลวาทํ นิสฺสาย ทุกฺกฏภาวํ ทสฺเสนฺโต ตฺวญฺเจ ปน มญฺญสีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตฺวํ เจ ปน มญฺญสีติ ยทิ ตฺวํ มญฺญสิฯ

วตฺตพฺเพ โขติ อิทํ ปจฺจนีเก อามนฺตาติ ปฏิญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ โน จ วตฺตพฺเพติ อิทํ ปน น เหวาติ อวชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตน ตว ตตฺถาติ เตน การเณน ตฺวํเยว ตสฺมิํ นุปลพฺภตีติ ปกฺเข – ‘‘เหวํ ปฏิชานนฺตนฺติ อามนฺตา’’ติ เอวํ ปฏิชานนฺโตฯ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ปุน น เหวาติ อวชานนฺโต เอวํ นิคฺคเหตพฺโพฯ อถ ตํ นิคฺคณฺหามาติ อเถวํ นิคฺคหารหํ ตํ นิคฺคณฺหามฯ สุนิคฺคหิโต จ โหสีติ สเกน มเตน นิคฺคหิตตฺตา สุนิคฺคหิโต จ ภวสิฯ

เอวมสฺส นิคฺคเหตพฺพภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ นิคฺคณฺหนฺโต หญฺจีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฐปนาปาปนาโรปนา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ ปริโยสาเน ปน อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ ตว วจนํ มิจฺฉา โหตีติ อตฺโถฯ อิทํ ฉลวาเทน จตูหิ อากาเรหิ นิคฺคหสฺส กตตฺตา นิคฺคหจตุกฺกํ นามฯ

[4] เอวํ นิคฺคหํ กตฺวาปิ อิทานิ ‘‘ยทิ อยํ มยา ตว มเตน กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, โย มม ตยา เหฏฺฐา อนุโลมปญฺจเก กโต นิคฺคโห, โสปิ ทุนฺนิคฺคโห’’ติ ทสฺเสนฺโต เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติ เอโส เจ ตว วาโท มยา ทุนฺนิคฺคหิโตฯ อถ วา เอโส เจ ตว มยา กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโหฯ เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺขาติ ตตฺถาปิ ตยา มม เหฏฺฐา กเต นิคฺคเห เอวเมวํ ปสฺสฯ อิทานิ ยฺวาสฺส เหฏฺฐา สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข’’ติอาทิวจเนน ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ นิคฺคหํ อนิคฺคหภาวํ อุปเนนฺโต โน จ มยํ ตยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิญฺญายาติอาทีสุ อยมตฺโถ – ยสฺมา โส ตยา มม กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา มยํ ตยา ตตฺถ อนุโลมปญฺจเก อามนฺตาติ เอตาย ปฏิญฺญาย เอวํ ปฏิชานนฺตา ปุน น เหวาติ ปฏิกฺเขเป กเตปิ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ น นิคฺคเหตพฺโพเยวฯ เอวํ อนิคฺคเหตพฺพมฺปิ มํ นิคฺคณฺหาสิ, อีทิเสน ปน นิคฺคเหน ทุนฺนิคฺคหิตา มยํ โหมฯ

อิทานิ ยํ นิคฺคหํ สนฺธาย ‘‘ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหมา’’ติ อโวจ, ตํ ทสฺเสตุํ หญฺจิ ปุคฺคโล…เป.… อิทํ เต มิจฺฉาติอาหฯ

เอวมิทํ อนุโลมปฏิโลมโต จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคหสฺส อุปนีตตฺตา อุปนยนจตุกฺกํ นาม โหติฯ

[5] อิทานิ ‘‘น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ’’ติอาทิกํ นิคฺคมนจตุกฺกํ นาม โหติฯ ตตฺถ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ยถาหํ ตยา นิคฺคหิโต, น หิ เอวํ นิคฺคเหตพฺโพฯ เอตสฺส หิ นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหภาโว มยา สาธิโตฯ เตน หีติ เตน การเณน, ยสฺมา เอส นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา ยํ มํ นิคฺคณฺหาสิ หญฺจิ ปุคฺคโล…เป.… อิทํ เต มิจฺฉาติ, อิทํ นิคฺคณฺหนํ ตว มิจฺฉาติ อตฺโถฯ เตน หิ เย กเต นิคฺคเหติ เยน การเณน อิทํ มิจฺฉา, เตน การเณน โย ตยา นิคฺคโห กโต, โส ทุกฺกโฏฯ ยํ มยา ปฏิกมฺมํ กตํ, ตเทว สุกตํฯ ยาปิ เจสา ปฏิกมฺมจตุกฺกาทิวเสน กถามคฺคสมฺปฏิปาทนา กตา, สาปิ สุกตาฯ เอวเมตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิกสฺส อนุโลมปญฺจกสฺส นุปลพฺภตีติอาทิกานํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานํ วเสน อนุโลมปจฺจนีกปญฺจกํ นาม นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา สกวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ ปรวาทิโน วจนสามญฺญมตฺเตน ฉลวาเทน ชโย โหติฯ

2. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา

[6] อิทานิ ยถา ปรวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ สกวาทิโน ธมฺเมเนว ตเถน สุชโย โหติ, ตถา วาทุปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ปจฺจนีกานุโลมปญฺจกํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปจฺจนีเก ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, รูปาทิเภทํ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถํ สนฺธาย ปฏิญฺญา สกวาทิสฺสฯ สุทฺธสมฺมุติสจฺจํ วา ปรมตฺถมิสฺสกํ วา สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย โย สจฺจิกฏฺโฐติ ปุน อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติวเสน นุปลพฺภตีติ นวตฺตพฺพตฺตา มิสฺสกวเสน วา อนุโยคสฺส สํกิณฺณตฺตา น เหวนฺติ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสฯ ปฏิญฺญาตํ ปฏิกฺขิปตีติ วจนสามญฺญมตฺเตน อาชานาหิ นิคฺคหนฺติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺสฯ เอวมยํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ทุติยวาทํ นิสฺสาย ทุติโย นิคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ เตน ฉเลน นิคฺคโห อาโรปิโตฯ