นิทานกถา

ยมกปาฏิหีราวสานสฺมิญฺหิ ภควา ติทสปุเร ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา มาตรํ กายสกฺขิํ กตฺวา เทวปริสาย อภิธมฺมกถํ กเถนฺโต ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคธาตุกถาปุคฺคลปญฺญตฺติปฺปกรณานิ เทสยิตฺวา กถาวตฺถุเทสนาย วาเร สมฺปตฺเต ‘‘อนาคเต มม สาวโก มหาปญฺโญ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม อุปฺปนฺนํ สาสนมลํ โสเธตฺวา ตติยสงฺคีติํ กโรนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺโน สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปญฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ สโมธาเนตฺวา อิมํ ปกรณํ ภาเชสฺสตี’’ติ ตสฺโสกาสํ กโรนฺโต ยา เจสา ปุคฺคลวาเท ตาว จตูสุ ปญฺเหสุ ทฺวินฺนํ ปญฺจกานํ วเสน อฏฺฐมุขา วาทยุตฺติ, ตํ อาทิํ กตฺวา สพฺพกถามคฺเคสุ อสมฺปุณฺณภาณวารมตฺตาย ตนฺติยา มาติกํ ฐเปสิฯ อถาวเสสํ อภิธมฺมกถํ วิตฺถารนเยเนว กเถตฺวา วุตฺถวสฺโส สุวณฺณรชตโสปานมชฺเฌ มณิมเยน โสปาเนน เทวโลกโต สงฺกสฺสนคเร โอรุยฺห สตฺตหิตํ สมฺปาเทนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ

อถสฺส มหากสฺสปปฺปมุโข วสีคโณ อชาตสตฺตุราชานํ สหายํ คเหตฺวา ธมฺมวินยสรีรํ สงฺคหํ อาโรเปสิฯ ตโต วสฺสสตสฺส อจฺจเยน วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ทส วตฺถูนิ ทีปยิํสุฯ ตานิ สุตฺวา กากณฺฑกสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต ยสตฺเถโร สุสุนาคปุตฺตํ กาลาโสกํ นาม ราชานํ สหายํ คเหตฺวา ทฺวาทสนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ อนฺตเร สตฺตเถรสตานิ อุจฺจินิตฺวา ตานิ ทสวตฺถูนิ มทฺทิตฺวา ธมฺมวินยสรีรํ สงฺคหํ อาโรเปสิฯ

เตหิ ปน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ นิคฺคหิตา ทสสหสฺสา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ปกฺขํ ปริเยสมานา อตฺตโน อนุรูปํ ทุพฺพลปกฺขํ ลภิตฺวา วิสุํ มหาสงฺฆิกาจริยกุลํ นาม อกํสุ ฯ ตโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ – โคกุลิกา จ เอกพฺโยหาริกา จฯ โคกุลิกนิกายโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ – ปณฺณตฺติวาทา จ พาหุลิยา จฯ พหุสฺสุติกาติปิ เตสํเยว นามํฯ เตสํเยว อนฺตเร เจติยวาทา นาม อปเร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนาฯ เอวํ มหาสงฺฆิกาจริยกุลโต ทุติเย วสฺสสเต ปญฺจาจริยกุลานิ อุปฺปนฺนานิฯ ตานิ มหาสงฺฆิเกหิ สทฺธิํ ฉ โหนฺติฯ

ตสฺมิํเยว ทุติเย วสฺสสเต เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา – มหิสาสกา จ วชฺชิปุตฺตกา จฯ ตตฺถ วชฺชิปุตฺตกวาทโต ภิชฺชิตฺวา อปเร จตฺตาโร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา – ธมฺมุตฺตริยา, ภทฺรยานิกา, ฉนฺนาคาริกา, สมิติยาติฯ ปุน ตสฺมิํเยว ทุติเย วสฺสสเต มหิสาสกวาทโต ภิชฺชิตฺวา สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺติกาติ ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนาฯ ปุน สพฺพตฺถิวาทกุลโต ภิชฺชิตฺวา กสฺสปิกา นาม ชาตาฯ กสฺสปิเกสุ ภินฺเนสุ อปเร สงฺกนฺติกา นาม ชาตาฯ

สงฺกนฺติเกสุ ภินฺเนสุ สุตฺตวาทา นาม ชาตาติ เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา อิเม เอกาทส อาจริยวาทา อุปฺปนฺนาฯ เต เถรวาเทหิ สทฺธิํ ทฺวาทส โหนฺติฯ อิติ อิเม จ ทฺวาทส, มหาสงฺฆิกานญฺจ ฉ อาจริยวาทาติ สพฺเพว อฏฺฐารส อาจริยวาทา ทุติเย วสฺสสเต อุปฺปนฺนาฯ อฏฺฐารส นิกายาติปิ, อฏฺฐารสาจริยกุลานีติปิ เอเตสํเยว นามํฯ เอเตสุ ปน สตฺตรส วาทา ภินฺนกา, เถรวาโท อสมฺภินฺนโกติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ทีปวํเส –

‘‘นิกฺกฑฺฒิตา ปาปภิกฺขู, เถเรหิ วชฺชิปุตฺตกา;

อญฺญํ ปกฺขํ ลภิตฺวาน, อธมฺมวาที พหู ชนาฯ

‘‘ทสสหสฺสา สมาคนฺตฺวา, อกํสุ ธมฺมสงฺคหํ;

ตสฺมายํ ธมฺมสงฺคีติ, มหาสงฺคีติ วุจฺจติฯ

‘‘มหาสงฺคีติกา ภิกฺขู, วิโลมํ อกํสุ สาสเน;

ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหํ, อญฺญํ อกํสุ สงฺคหํฯ

‘‘อญฺญตฺร สงฺคหิตา สุตฺตํ, อญฺญตฺร อกริํสุ เต;

อตฺถํ ธมฺมญฺจ ภินฺทิํสุ, วินเย นิกาเยสุ จ ปญฺจสุฯ

‘‘ปริยายเทสิตญฺจาปิ, อโถ นิปฺปริยายเทสิตํ;

นีตตฺถญฺเจว เนยฺยตฺถํ, อชานิตฺวาน ภิกฺขโวฯ

‘‘อญฺญํ สนฺธาย ภณิตํ, อญฺญํ อตฺถํ ฐปยิํสุ เต;

พฺยญฺชนจฺฉายาย เต ภิกฺขู, พหุํ อตฺถํ วินาสยุํฯ

‘‘ฉฑฺเฑตฺวาน เอกเทสํ, สุตฺตํ วินยคมฺภีรํ;

ปติรูปํ สุตฺตํ วินยํ, ตญฺจ อญฺญํ กริํสุ เตฯ

‘‘ปริวารํ อตฺถุทฺธารํ, อภิธมฺมํ ฉปฺปกรณํ;

ปฏิสมฺภิทญฺจ นิทฺเทสํ, เอกเทสญฺจ ชาตกํฯ

‘‘เอตฺตกํ วิสฺสชฺชิตฺวาน, อญฺญานิ อกริํสุ เต;

นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จฯ

‘‘ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตญฺจ อญฺญํ อกํสุ เต;

ปุพฺพงฺคมา ภินฺนวาทา, มหาสงฺคีติการกาฯ

‘‘เตสญฺจ อนุกาเรน, ภินฺนวาทา พหู อหุ;

ตโต อปรกาลมฺหิ, ตสฺมิํ เภโท อชายถฯ

‘‘โคกุลิกา เอกพฺโยหาริ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;

โคกุลิกานํ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ ชายถฯ

‘‘พหุสฺสุติกา จ ปญฺญตฺติ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;

เจติยา จ ปุนวาที, มหาสงฺคีติเภทกาฯ

‘‘ปญฺจวาทา อิเม สพฺเพ, มหาสงฺคีติมูลกา;

อตฺถํ ธมฺมญฺจ ภินฺทิํสุ, เอกเทสญฺจ สงฺคหํฯ

‘‘คนฺถญฺจ เอกเทสญฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ อกํสุ เต;

นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จฯ

‘‘ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตญฺจ อญฺญํ อกํสุ เต;

วิสุทฺธตฺเถรวาทมฺหิ, ปุน เภโท อชายถฯ

‘‘มหิสาสกา วชฺชิปุตฺตกา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;

วชฺชิปุตฺตกวาทมฺหิ, จตุธา เภโท อชายถฯ

‘‘ธมฺมุตฺตริกา ภทฺทยานิกา, ฉนฺนาคาริกา จ สมิติ;

มหิสาสกานํ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ อชายถฯ

‘‘สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺตา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;

สพฺพตฺถิวาทานํ กสฺสปิกา, สงฺกนฺติกสฺสปิเกน จฯ

‘‘สงฺกนฺติกานํ สุตฺตวาที, อนุปุพฺเพน ภิชฺชถ;

อิเม เอกาทส วาทา, สมฺภินฺนา เถรวาทโตฯ

‘‘อตฺถํ ธมฺมญฺจ ภินฺทิํสุ, เอกเทสญฺจ สงฺคหํ;

คนฺถญฺจ เอกเทสญฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ อกํสุ เตฯ

‘‘นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ;

ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตญฺจ อญฺญํ อกํสุ เตฯ

‘‘สตฺตรส ภินฺนวาทา, เอกวาโท อภินฺนโก;

สพฺเพวฏฺฐารส โหนฺติ, ภินฺนวาเทน เต สหฯ

‘‘นิคฺโรโธว มหารุกฺโข, เถร วาทานมุตฺตโม;

อนูนํ อนธิกญฺจ, เกวลํ ชินสาสนํฯ

‘‘สนฺตกา วิย รุกฺขมฺหิ, นิพฺพตฺตา วาทเสสกา;

ปฐเม วสฺสสเต นตฺถิ, ทุติเย วสฺสสตนฺตเร;

ภินฺนา สตฺตรส วาทา, อุปฺปนฺนา ชินสาสเน’’ติฯ

อปราปรํ ปน เหมวติกา, ราชคิริกา, สิทฺธตฺถิกา, ปุพฺพเสลิยา, อปรเสลิยา, วาชิริยาติ อญฺเญปิ ฉ อาจริยวาทา อุปฺปนฺนาฯ เต อิธ อนธิปฺเปตาฯ ปุริมกานํ ปน อฏฺฐารสนฺนํ อาจริยวาทานํ วเสน ปวตฺตมาเน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ อโสโก ธมฺมราชา ทิวเส ทิวเส พุทฺธปูชาย สตสหสฺสํ, ธมฺมปูชาย สตสหสฺสํ, สงฺฆปูชาย สตสหสฺสํ, อตฺตโน อาจริยสฺส นิคฺโรธตฺเถรสฺส สตสหสฺสํ, จตูสุ ทฺวาเรสุ เภสชฺชตฺถาย สตสหสฺสนฺติ ปญฺจสตสหสฺสานิ ปริจฺจชนฺโต สาสเน อุฬารํ ลาภสกฺการํ ปวตฺเตสิฯ

ติตฺถิยา หตลาภสกฺการา อนฺตมโส ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺตา ลาภสกฺการํ ปตฺถยมานา ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺฐิคตานิ – ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสน’’นฺติ ทีเปนฺติฯ ปพฺพชฺชํ อลภมานาปิ สยเมว เกเส ฉินฺทิตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา วิหาเรสุ วิจรนฺตา อุโปสถกมฺมาทิกรณกาเล สงฺฆมชฺฌํ ปวิสนฺติฯ เต ภิกฺขุสงฺเฆน ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน นิคฺคยฺหมานาปิ ธมฺมวินยานุโลมาย ปฏิปตฺติยา อสณฺฐหนฺตา อเนกรูปํ สาสนสฺส อพฺพุทญฺจ มลญฺจ กณฺฏกญฺจ สมุฏฺฐาเปนฺติฯ เกจิ อคฺคิํ ปริจรนฺติ, เกจิ ปญฺจาตเป ตปนฺติ, เกจิ อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺติ, เกจิ ‘‘ธมฺมญฺจ วินยญฺจ โวภินฺทิสฺสามา’’ติ ตถา ตถา ปคฺคณฺหิํสุฯ ตทา ภิกฺขุสงฺโฆ น เตหิ สทฺธิํ อุโปสถํ วา ปวารณํ วา อกาสิฯ อโสการาเม สตฺต วสฺสานิ อุโปสโถ อุปจฺฉิชฺชิฯ

ราชา ‘‘อาณาย กาเรสฺสามี’’ติ วายมนฺโตปิ กาเรตุํ นาสกฺขิ, อญฺญทตฺถุ ทุคฺคหิตคาหินา พาเลน อมจฺเจน อเนเกสุ ภิกฺขูสุ ชีวิตา โวโรปิเตสุ วิปฺปฏิสารี อโหสิฯ

โส ตญฺจ วิปฺปฏิสารํ ตญฺจ สาสเน อุปฺปนฺนํ อพฺพุทํ วูปสเมตุกาโม ‘‘โก นุ โข อิมสฺมิํ อตฺเถ ปฏิพโล’’ติ สงฺฆํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร, มหาราชา’’ติ สุตฺวา สงฺฆสฺส วจเนน อโหคงฺคาปพฺพตโต เถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยทสฺสเนน เถรสฺส อานุภาเว นิพฺพิจิกิจฺโฉ อตฺตโน กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉิตฺวา วิปฺปฏิสารํ วูปสเมสิฯ เถโรปิ ตํ ราชุยฺยาเนเยว วสนฺโต สตฺต ทิวสานิ สมยํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ โส อุคฺคหิตสมโย สตฺตเม ทิวเส อโสการาเม ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา สาณิปาการนฺตเร นิสินฺโน เอกลทฺธิเก เอกลทฺธิเก ภิกฺขู เอกโต เอกโต กาเรตฺวา เอกเมกํ ภิกฺขุสมูหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, กิํวาที สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ตโต สสฺสตวาทิโน – ‘‘สสฺสตวาที’’ติ อาหํสุฯ เอกจฺจสสฺสติกา, อนฺตานนฺติกา, อมราวิกฺเขปิกา, อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, สญฺญีวาทา, อสญฺญีวาทา, เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, อุจฺเฉทวาทา, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา – ‘‘ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาที’’ติ อาหํสุฯ ราชา ปฐมเมว สมยสฺส อุคฺคหิตตฺตา นยิเม ภิกฺขู อญฺญติตฺถิยา อิเมติ ญตฺวา เตสํ เสตกานิ วตฺถานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาเชสิฯ เต สพฺเพปิ สฏฺฐิสหสฺสา อเหสุํฯ

อถญฺเญ ภิกฺขู ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กิํวาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ‘‘วิภชฺชวาที, มหาราชา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต ราชา เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘วิภชฺชวาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ตโต ราชา ‘สุทฺธํ ทานิ, ภนฺเต, สาสนํ, กโรตุ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถ’นฺติ อารกฺขํ ทตฺวา นครํ ปาวิสิฯ สมคฺโค สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา อุโปสถํ อกาสิฯ ตสฺมิํ สนฺนิปาเต สฏฺฐิภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํฯ ตสฺมิํ สมาคเม โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ยานิ จ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ, ยานิ จ อายติํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปฏิพาหนตฺถํ สตฺถารา ทินฺนนยวเสเนว ตถาคเตน ฐปิตมาติกํ วิภชนฺโต สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปญฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ อาหริตฺวา อิมํ ปรปฺปวาทมถนํ อายติลกฺขณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ อภาสิฯ

ตโต สฏฺฐิสตสหสฺสสงฺเขฺยสุ ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา ติปิฏกปริยตฺติธรานํ ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ ภิกฺขูนํ สหสฺสเมกํ คเหตฺวา ยถา มหากสฺสปตฺเถโร จ ยสตฺเถโร จ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิํสุ; เอวเมว สงฺคายนฺโต สาสนมลํ วิโสเธตฺวา ตติยสงฺคีติํ อกาสิฯ ตตฺถ อภิธมฺมํ สงฺคายนฺโต อิมํ ยถาภาสิตํ ปกรณํ สงฺคหํ อาโรเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ยํ ปุคฺคลกถาทีนํ, กถานํ วตฺถุภาวโต;

กถาวตฺถุปฺปกรณํ, สงฺเขเปน อเทสยีฯ

‘‘มาติกาฐปเนเนว, ฐปิตสฺส สุราลเย;

ตสฺส โมคฺคลิปุตฺเตน, วิภตฺตสฺส มหีตเลฯ

‘‘อิทานิ ยสฺมา สมฺปตฺโต, อตฺถสํวณฺณนากฺกโม;

ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติฯ

นิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺโค

1. ปุคฺคลกถา

1. สุทฺธสจฺจิกฏฺโฐ