อปิจ อิมานิ ชาติชรามรณานิ นาม อิเมสํ สตฺตานํ วธกปจฺจามิตฺตา วิย โอตารํ คเวสนฺตานิ วิจรนฺติฯ ยถา หิ ปุริสสฺส ตีสุ ปจฺจามิตฺเตสุ โอตาราเปกฺเขสุ วิจรนฺเตสุ เอโก วเทยฺย – ‘‘อหํ อสุกอรญฺญสฺส นาม วณฺณํ กเถตฺวา เอตํ อาทาย ตตฺถ คมิสฺสามิ, เอตฺถ มยฺหํ ทุกฺกรํ นตฺถี’’ติฯ ทุติโย วเทยฺย ‘‘อหํ ตว เอตํ คเหตฺวา คตกาเล โปเถตฺวา ทุพฺพลํ กริสฺสามิ, เอตฺถ มยฺหํ ทุกฺกรํ นตฺถี’’ติฯ ตติโย วเทยฺย – ‘‘ตยา เอตสฺมิํ โปเถตฺวา ทุพฺพเล กเต ติณฺเหน อสินา สีสจฺเฉทนํ นาม มยฺหํ ภาโร โหตู’’ติฯ เต เอวํ วตฺวา ตถา กเรยฺยุํฯ

ตตฺถ ปฐมปจฺจามิตฺตสฺส อรญฺญสฺส วณฺณํ กเถตฺวา ตํ อาทาย ตตฺถ คตกาโล วิย สุหชฺชญาติมณฺฑลโต นิกฺกฑฺฒิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตาปนํ นาม ชาติยา กิจฺจํฯ ทุติยสฺส โปเถตฺวา ทุพฺพลกรณํ วิย นิพฺพตฺตกฺขนฺเธสุ นิปติตฺวา ปราธีนมญฺจปรายณภาวกรณํ ชราย กิจฺจํฯ ตติยสฺส ติณฺเหน อสินา สีสจฺเฉทนํ วิย ชีวิตกฺขยปาปนํ มรณสฺส กิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อปิเจตฺถ ชาติทุกฺขํ สาทีนวมหากนฺตารปฺปเวโส วิย ทฏฺฐพฺพํฯ ชราทุกฺขํ ตตฺถ อนฺนปานรหิตสฺส ทุพฺพลฺยํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ มรณทุกฺขํ ทุพฺพลสฺส อิริยาปถปวตฺตเน วิหตปรกฺกมสฺส วาฬาทีหิ อนยพฺยสนาปาทนํ วิย ทฏฺฐพฺพนฺติฯ

โสกนิทฺเทโส

[194] โสกนิทฺเทเส พฺยสตีติ พฺยสนํ; หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ; โจรโรคภยาทีหิ ญาติกฺขโย ญาติวินาโสติ อตฺโถฯ เตน ญาติพฺยสเนน ผุฏฺฐสฺสาติ อชฺโฌตฺถฏสฺส อภิภูตสฺส สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ; ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย โภควินาโสติ อตฺโถฯ โรโคเยว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ; โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํฯ สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ; ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํฯ สมฺมาทิฏฺฐิํ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิเยว พฺยสนํ ทิฏฺฐิพฺยสนํฯ เอตฺถ จ ปุริมานิ ทฺเว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณพฺภาหตานิฯ ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ น อกุสลานิฯ สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํฯ

อญฺญตรญฺญตเรนาติ คหิเตสุ วา เยน เกนจิ อคฺคหิเตสุ วา มิตฺตามจฺจพฺยสนาทีสุ เยน เกนจิฯ สมนฺนาคตสฺสาติ สมนุพนฺธสฺส อปริมุจฺจมานสฺสฯ อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมนาติ เยน เกนจิ โสกทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติเหตุนาฯ โสโกติ โสจนกวเสน โสโก; อิทํ เตหิ การเณหิ อุปชฺชนกโสกสฺส สภาวปจฺจตฺตํฯ โสจนาติ โสจนากโรฯ โสจิตตฺตนฺติ โสจิตภาโวฯ อนฺโตโสโกติ อพฺภนฺตเร โสโกฯ ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํฯ โส หิ อพฺภนฺตเร สุกฺขาเปนฺโต วิย ปริสุกฺขาเปนฺโต วิย อุปฺปชฺชตีติ ‘‘อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก’’ติ วุจฺจติฯ

เจตโส ปริชฺฌายนาติ จิตฺตสฺส ฌายนากาโรฯ โสโก หิ อุปฺปชฺชมาโน อคฺคิ วิย จิตฺตํ ฌาเปติ ปริทหติ, ‘‘จิตฺตํ เม ฌามํ, น เม กิญฺจิ ปฏิภาตี’’ติ วทาเปติฯ ทุกฺขิโต มโน ทุมฺมโน, ตสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน โสโกว สลฺลนฺติ โสกสลฺลํฯ อยํ วุจฺจติ โสโกติ อยํ โสโก นาม กถิยติฯ โส ปนายํ กิญฺจาปิ อตฺถโต โทมนสฺสเวทนาว โหติ, เอวํ สนฺเตปิ อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ, เจตโส ปรินิชฺฌายนรโส, อนุโสจนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

‘โสกสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ’ติ เอตฺถ ปน อยํ สภาวทุกฺขตฺตา เจว ทุกฺขสฺส จ วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ วุตฺโตฯ กตรทุกฺขสฺสาติ? กายิกทุกฺขสฺส เจว ชวนกฺขเณ จ โทมนสฺสทุกฺขสฺสฯ โสกเวเคน หิ หทเย มหาคณฺโฑ อุฏฺฐหิตฺวา ปริปจฺจิตฺวา ภิชฺชติ, มุขโต วา กาฬโลหิตํ นิกฺขมติ, พลวํ กายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ‘‘เอตฺตกา เม ญาตโย ขยํ คตา, เอตฺตกา เม โภคา’’ติ จินฺเตนฺตสฺส จ พลวํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ อิติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวนเปส ทุกฺโขติ เวทิตพฺโพฯ อปิจ –

สตฺตานํ หทยํ โสโก, สลฺลํ วิย วิตุชฺชติ;

อคฺคิตตฺโตว นาราโจ, ภุสญฺจ ฑหเต ปุนฯ

สมาวหติ จ พฺยาธิ-ชรามรณเภทนํ;

ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา, ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตีติฯ

ปริเทวนิทฺเทโส

[195] ปริเทวนิทฺเทเส ‘มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ ปุตฺโต’ติ เอวํ อาทิสฺส อาทิสฺส เทวนฺติ โรทนฺติ เอเตนาติ อาเทโวฯ ตํ ตํ วณฺณํ ปริกิตฺเตตฺวา ปริกิตฺเตตฺวา เทวนฺติ เอเตนาติ ปริเทโวฯ ตโต ปรานิ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปุริมทฺวยสฺเสว อาการภาวนิทฺเทสวเสน วุตฺตานิฯ วาจาติ วจนํฯ ปลาโปติ ตุจฺฉํ นิรตฺถกวจนํฯ อุปฑฺฒภณิตอญฺญภณิตาทิวเสน วิรูโป ปลาโป วิปฺปลาโปฯ ลาลปฺโปติ ปุนปฺปุนํ ลปนํฯ ลาลปฺปนากาโร ลาลปฺปนาฯ ลาลปฺปิตสฺส ภาโว ลาลปฺปิตตฺตํฯ อยํ วุจฺจติ ปริเทโวติ อยํ ปริเทโว นาม กถิยติฯ โส ลาลปฺปนลกฺขโณ, คุณโทสปริกิตฺตนรโส, สมฺภมปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

‘ปริเทวสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ’ติ เอตฺถ ปน อยมฺปิ สยํ น ทุกฺโข, กายทุกฺขโทมนสฺสทุกฺขานํ ปน วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ วุตฺโตฯ ปริเทวนฺโต หิ อตฺตโน ขนฺธํ มุฏฺฐีหิ โปเถติ, อุโภหิ หตฺเถหิ อุรํ ปหรติ ปิํสติ, สีเสน ภิตฺติยา สทฺธิํ ยุชฺฌติฯ เตนสฺส พลวํ กายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ‘เอตฺตกา เม ญาตโย ขยํ วยํ อพฺภตฺถํ คตา’ติอาทีนิ จินฺเตติฯ เตนสฺส พลวํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ อิติ อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ เวทิตพฺโพฯ อปิจ –

ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน,

กณฺโฐฏฺฐตาลุตลโสสชมปฺปสยฺหํ;

ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ,

ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหาติฯ

ทุกฺขโทมนสฺสนิทฺเทโส

[196-7] ทุกฺขโทมนสฺสนิทฺเทสา เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ วณฺณิตตฺตา ปากฏา เอวฯ ลกฺขณาทีนิ ปน เตสํ ตตฺถ วุตฺตาเนวฯ

‘ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ, โทมนสฺสสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ’ติ เอตฺถ ปน อุภยมฺเปตํ สยญฺจ ทุกฺขตฺตา กายิกเจตสิกทุกฺขานญฺจ วตฺถุภาเวน ทุกฺขนฺติ วุตฺตํฯ