‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อานนฺท, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา – โย ทูรโตว สุขุเมน ตาลจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺย โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ, โย วา สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิํ ปฏิวิชฺเฌยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, ทุกฺกรตรญฺเจว ทุรภิสมฺภวตรญฺจ – โย สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิํ ปฏิวิชฺเฌยฺยา’’ติฯ ‘‘ตโต โข เต, อานนฺท, ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติ เย อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ…เป.… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1115)ฯ

วิสภาคานิ สลกฺขณววตฺถานโตฯ ปุริมานิ จ ทฺเว สภาคานิ ทุรวคาหตฺเถน คมฺภีรตฺตา โลกิยตฺตา สาสวตฺตา จ, วิสภาคานิ ผลเหตุเภทโต ปริญฺเญยฺยปฺปหาตพฺพโต จฯ ปจฺฉิมานิปิ ทฺเว สภาคานิ คมฺภีรตฺเถน ทุรวคาหตฺตา โลกุตฺตรตฺตา อนาสวตฺตา จ, วิสภาคานิ วิสยวิสยีเภทโต สจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพโต จฯ ปฐมตติยานิ จาปิ สภาคานิ ผลาปเทสโต, วิสภาคานิ สงฺขตาสงฺขตโตฯ ทุติยจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ เหตุอปเทสโต, วิสภาคานิ เอกนฺตกุสลากุสลโตฯ ปฐมจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ สงฺขตโต, วิสภาคานิ โลกิยโลกุตฺตรโตฯ ทุติยตติยานิ จาปิ สภาคานิ เนวเสกฺขานาเสกฺขภาวโต, วิสภาคานิ สารมฺมณานารมฺมณโตฯ

อิติ เอวํ ปกาเรหิ, นเยหิ จ วิจกฺขโณ;

วิชญฺญา อริยสจฺจานํ, สภาควิสภาคตนฺติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียอุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

ชาตินิทฺเทโส

[190] อิทานิ สงฺเขปโต อุทฺทิฏฺฐานิ ทุกฺขาทีนิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อยํ ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ชาติปิ ทุกฺขาติ นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ ตตฺถ ชาติ เวทิตพฺพา, ชาติยา ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ; ชรา, มรณํ, โสโก , ปริเทโว, ทุกฺขํ, โทมนสฺสํ, อุปายาโส, อปฺปิยสมฺปโยโค, ปิยวิปฺปโยโค เวทิตพฺโพ; อปฺปิยสมฺปโยคสฺส ปิยวิปฺปโยคสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ; อิจฺฉา เวทิตพฺพา, อิจฺฉาย ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ; ขนฺธา เวทิตพฺพา, ขนฺธานํ ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส กถนตฺถาย อยํ มาติกา – อิทญฺหิ ทุกฺขํ นาม อเนกํ นานปฺปการํ, เสยฺยถิทํ – ทุกฺขทุกฺขํ, วิปริณามทุกฺขํ, สงฺขารทุกฺขํ, ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ, อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ, ปริยายทุกฺขํ, นิปฺปริยายทุกฺขนฺติฯ

ตตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขเวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ‘ทุกฺขทุกฺขํ’ นามฯ สุขเวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต ‘วิปริณามทุกฺขํ’ นามฯ อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกา สงฺขารา อุทยพฺพยปีฬิตตฺตา ‘สงฺขารทุกฺขํ’ นามฯ ตถา ปีฬนํ ปน มคฺคผลานมฺปิ อตฺถิฯ ตสฺมา เอเต ธมฺมา ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺเตน สงฺขารทุกฺขํ นามาติ เวทิตพฺพาฯ กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสชปริฬาหาทิ กายิกเจตสิโก อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ‘ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ’ นาม, อปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติฯ ทฺวตฺติํสกมฺมการณาทิสมุฏฺฐาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต ‘อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ’ นาม, ปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติฯ ฐเปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ‘ปริยายทุกฺขํ’ นามฯ ทุกฺขทุกฺขํ ‘นิปฺปริยายทุกฺขํ’ นามฯ

ตตฺถ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ อิมสฺมิํ ปททฺวเย ฐตฺวา ทุกฺขํ อริยสจฺจํ กเถตพฺพํฯ อริยสจฺจญฺจ นาเมตํ ปาฬิยํ สงฺเขปโตปิ อาคจฺฉติ วิตฺถารโตปิฯ สงฺเขปโต อาคตฏฺฐาเน สงฺเขเปนปิ วิตฺถาเรนปิ กเถตุํ วฏฺฏติ ฯ วิตฺถารโต อาคตฏฺฐาเน ปน วิตฺถาเรเนว กเถตุํ วฏฺฏติ, น สงฺเขเปนฯ ตํ อิทํ อิมสฺมิํ ฐาเน วิตฺถาเรน อาคตนฺติ วิตฺถาเรเนว กเถตพฺพํฯ ตสฺมา ยํ ตํ นิทฺเทสวาเร ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทีนิ ปทานิ คเหตฺวา ‘‘ชาติ เวทิตพฺพา, ชาติยา ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชาติอาทีนิ ตาว ‘‘ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาตี’’ติ อิมสฺส ปน ปทภาชนียสฺส วเสน เวทิตพฺพานิฯ