เมนู

กรุณายนฺติ เอตายาติ กรุณาฯ กรุณายนากาโร กรุณายนาฯ กรุณาย อยิตสฺส กรุณาสมงฺคิโน ภาโว กรุณายิตตฺตํฯ วิหิํสาย วิมุตฺตสฺส เจตโส วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติฯ อิธาปิ ปุริมนเยเนว อุปจารปฺปนาเภโท เวทิตพฺโพฯ อุภยตฺถาปิ จ ปริโยสานปเท เมตฺตากรุณาติ เจโตวิมุตฺติวิเสสนตฺถํ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ กามวิตกฺโก สตฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติ สงฺขาเรสุปิฯ อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ กมฺมปถเภโทวฯ พฺยาปาโท ปน สตฺเตสุ อุปฺปนฺโนเยว กมฺมปถํ ภินฺทติ, น อิตโรฯ วิหิํสายปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ ทุวิธา กถา – สพฺพสงฺคาหิกา เจว อสมฺภินฺนา จฯ กามธาตุคฺคหเณน หิ พฺยาปาทวิหิํสาธาตุโยปิ คหิตาฯ กามธาตุยาเยว ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา ทฺเวปิ เอตา ทสฺสิตาติฯ อยํ ตาเวตฺถ สพฺพสงฺคาหิกกถา ฯ ฐเปตฺวา ปน พฺยาปาทวิหิํสาธาตุโย เสสา สพฺพาปิ กามธาตุ เอวาติฯ อยํ อสมฺภินฺนกถา นามฯ เนกฺขมฺมธาตุคฺคหเณนาปิ อพฺยาปาทอวิหิํสาธาตุโย คหิตาเยวฯ เนกฺขมฺมธาตุโต ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา ตทุภยมฺปิ ทสฺสิตนฺติ อยเมตฺถาปิ สพฺพสงฺคาหิกกถาฯ ฐเปตฺวา อพฺยาปาทอวิหิํสาธาตุโย อวเสสา เนกฺขมฺมธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นามฯ

อิมาหิ จ ฉหิ ธาตูหิ ปริคฺคหิตา หิ อฏฺฐารส ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติฯ สพฺพาปิ หิ ตา กามธาตุโตว นีหริตฺวา นีหริตฺวา ลภาเปตพฺพา อฏฺฐารส ธาตุโยว โหนฺตีติ ติณฺณํ ฉกฺกานํ วเสน อฏฺฐารส โหนฺติฯ เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมิํ ฉกฺเก วุตฺตนเยน อฏฺฐารส อฏฺฐารส กตฺวา สพฺพานิปิ ตานิ อฏฺฐารสกานิ เอกชฺฌํ อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺฐารเสว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺตนฺตภาชนีเย โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว เตภูมิกาติ เอวเมตฺถ สมฺมสนจาโรว กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[183] อภิธมฺมภาชนีเย สรูเปเนว สพฺพาปิ ธาตุโย ทสฺเสนฺโต อฏฺฐารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ รูปธาตูติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุทฺเทสวาเร ตาว –

อตฺถโต ลกฺขณาทิโต, กมตาวตฺวสงฺขโต;

ปจฺจยา อถ ทฏฺฐพฺพา, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ ‘อตฺถโต’ติ จกฺขตีติ จกฺขุฯ รูปยตีติ รูปํฯ จกฺขุสฺส วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ เอวมาทินา ตาว นเยน จกฺขาทีนํ วิเสสตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ อวิเสเสน ปน วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุฯ โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทิํ อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ ; ภารหาเรหิ จ ภาโร วิย สตฺเตหิ ธียนฺเต ธารียนฺเตติ อตฺโถฯ ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา อวสวตฺตนโตฯ เอตาหิ จ กรณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ; ตถาวิหิตญฺเจตํ เอตาสฺเวว ธียติ ฐปียตีติ อตฺโถฯ อิติ จกฺขาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาสมฺภวํ วิทหติ ธียเตติอาทิอตฺถวเสน ธาตูติ วุจฺจติฯ

อปิจ ยถา ติตฺถิยานํ อตฺตา นาม สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตาฯ เอตา ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยฯ ยถา จ โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโนสิลาทโย สิลาวยวา ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ, เอวเมตาปิ ธาตุโย วิย ธาตุโยฯ วิจิตฺตา เหตา ญาณเญยฺยาวยวาติฯ ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อญฺญมญฺญํ วิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมญฺญา, เอวเมเตสุปิ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส อวยเวสุ ธาตุสมญฺญา เวทิตพฺพาฯ อญฺญมญฺญวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺนา เหเต จกฺขาทโยติฯ อปิจ ธาตูติ นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตถา หิ ภควา – ‘‘ฉ ธาตุโร อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.343-344) ชีวสญฺญาสมูหนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติฯ

ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จาติ จกฺขุธาตุ …เป.… มโนวิญฺญาณญฺจ ตํ ธาตุ จาติ มโนวิญฺญาณธาตูติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘ลกฺขณาทิโต’ติ จกฺขาทีนํ ลกฺขณาทิโต เปตฺถ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ ตานิ จ ปน เตสํ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

‘กมโต’ติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติฯ โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน วุตฺโตฯ จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทญฺหิ ทฺวยํ เหตุฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตูติ ผลํฯ เอวํ สพฺพตฺถ กมโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘ตาวตฺวโต’ติ ตาวภาวโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตสุ เตสุ หิ สุตฺตาภิธมฺมปเทเสสุ อาภาธาตุ, สุภธาตุ, อากาสานญฺจายตนธาตุ, วิญฺญาณญฺจายตนธาตุ, อากิญฺจญฺญายตนธาตุ , เนวสญฺญานาสญฺญายตนธาตุ, สญฺญาเวทยิตนิโรธธาตุ, กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหิํสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหิํสาธาตุ, สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ , อวิชฺชาธาตุ, อารมฺภธาตุ, นิกฺกมธาตุ, ปรกฺกมธาตุ, หีนธาตุ, มชฺฌิมธาตุ, ปณีตธาตุ, ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิญฺญาณธาตุ, สงฺขตธาตุ, อสงฺขตธาตุ, อเนกธาตุนานาธาตุโลโกติ เอวมาทโย อญฺญาปิ ธาตุโย ทิสฺสนฺติฯ

เอวํ สติ สพฺพาสํ วเสน ปริจฺเฉทํ อกตฺวา กสฺมา อฏฺฐารสาติ อยเมว ปริจฺเฉโท กโตติ เจ? สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตาฯ รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตุฯ สุภธาตุ ปน รูปาทิปฺปฏิพทฺธาฯ กสฺมา? สุภนิมิตฺตตฺตาฯ สุภนิมิตฺตญฺหิ สุภธาตุฯ ตญฺจ รูปาทิวินิมุตฺตํ น วิชฺชติ, กุสลวิปาการมฺมณา วา รูปาทโย เอว สุภธาตูติ รูปาทิมตฺตเมเวสาฯ อากาสานญฺจายตนธาตุอาทีสุ จิตฺตํ มโนวิญฺญาณธาตุฯ เสสา ธมฺมา ธมฺมธาตุฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธธาตุ ปน สภาวโต นตฺถิ; ธาตุทฺวยนิโรธมตฺตเมว หิ สาฯ

กามธาตุ ธมฺมธาตุมตฺตํ วา โหติ, ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก …เป.… มิจฺฉาสงฺกปฺโป’’ติ; อฏฺฐารสปิ ธาตุโย วา, ยถาห ‘‘เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา, รูปา, เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา, วิญฺญาณํ – อยํ วุจฺจติ กามธาตู’’ติฯ เนกฺขมฺมธาตุ ธมฺมธาตุ เอว; ‘‘สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตู’’ติ วา วจนโต มโนวิญฺญาณธาตุปิ โหติเยวฯ พฺยาปาทวิหิํสาอพฺยาปาทอวิหิํสาสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาอวิชฺชาอารมฺภนิกฺกมปรกฺกมธาตุโย ธมฺมธาตุเยวฯ

หีนมชฺฌิมปณีตธาตุโย อฏฺฐารสธาตุมตฺตเมวฯ หีนา หิ จกฺขาทโย หีนธาตุฯ มชฺฌิมปณีตา จกฺขาทโย มชฺฌิมา เจว ปณีตา จ ธาตูฯ นิปฺปริยาเยน ปน อกุสลา ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุโย หีนธาตุฯ โลกิยา กุสลาพฺยากตา อุโภปิ จกฺขุธาตุอาทโย จ มชฺฌิมธาตุฯ โลกุตฺตรา ปน ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุโย ปณีตธาตุฯ ปถวีเตโชวาโยธาตุโย โผฏฺฐพฺพธาตุเยวฯ อาโปธาตุ อากาสธาตุ จ ธมฺมธาตุเยวฯ วิญฺญาณธาตุ จกฺขุวิญฺญาณาทิสตฺตวิญฺญาณธาตุสงฺเขโปเยวฯ สตฺตรส ธาตุโย ธมฺมธาตุเอกเทโส จ สงฺขตธาตุฯ อสงฺขตธาตุ ปน ธมฺมธาตุเอกเทโสวฯ อเนกธาตุนานาธาตุโลโก ปน อฏฺฐารสธาตุปฺปเภทมตฺตเมวาติฯ อิติ สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา อฏฺฐารเสว วุตฺตาติฯ

อปิจ วิชานนสภาเว วิญฺญาเณ ชีวสญฺญีนํ ชีวสญฺญาสมูหนตฺถมฺปิ อฏฺฐารเสว วุตฺตา ฯ สนฺติ หิ สตฺตา วิชานนสภาเว วิญฺญาเณ ชีวสญฺญิโนฯ เตสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณมโนวิญฺญาณธาตุเภเทน ตสฺสา อเนกตฺตํ, จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตญฺจ ปกาเสตฺวา ทีฆรตฺตานุสยิตํ ชีวสญฺญํ สมูหนิตุกาเมน ภควตา อฏฺฐารส ธาตุโย ปกาสิตาฯ กิญฺจ ภิยฺโย? ตถา เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน; เย จ อิมาย นาติสงฺเขปวิตฺถาราย เทสนาย เวเนยฺยา สตฺตา, ตทชฺฌาสยวเสน จ อฏฺฐารเสว ปกาสิตาฯ

สงฺเขปวิตฺถารนเยน ตถา ตถา หิ,

ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส;

สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน,

เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตีติฯ

เอวเมตฺถ ‘ตาวตฺวโต’ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘สงฺขโต’ติ จกฺขุธาตุ ตาว ชาติโต เอโก ธมฺโมตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ จกฺขุปสาทวเสนฯ ตถา โสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสธาตุโย โสตปสาทาทิวเสนฯ โผฏฺฐพฺพธาตุ ปน ปถวีเตโชวาโยวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺเว ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณธาตุโยฯ มโนธาตุ ปน ปญฺจทฺวาราวชฺชนกุสลากุสลวิปากสมฺปฏิจฺฉนวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ ธมฺมธาตุ ติณฺณํ อรูปกฺขนฺธานํ, โสฬสนฺนํ สุขุมรูปานํ, อสงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน วีสติธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ มโนวิญฺญาณธาตุ เสสกุสลากุสลาพฺยากตวิญฺญาณวเสน ฉสตฺตติธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉตีติ เอวเมตฺถ ‘สงฺขโต’ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘ปจฺจยา’ติ จกฺขุธาตุอาทีนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทีสุ ปจฺจยโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ โส ปเนเตสํ ปจฺจยภาโว นิทฺเทสวาเร อาวิ ภวิสฺสติฯ

‘ทฏฺฐพฺพา’ติ ทฏฺฐพฺพโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ สพฺพา เอว หิ สงฺขตา ธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต, ธุวสุภสุขตฺตภาวสุญฺญโต, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺฐพฺพาฯ วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺฐพฺพา, ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุ ฯ ตถา อาทาสตลํ วิย จกฺขุธาตุ, มุขํ วิย รูปธาตุ, มุขนิมิตฺตํ วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ อถ วา อุจฺฉุติลานิ วิย จกฺขุธาตุ, ยนฺตจกฺกยฏฺฐิ วิย รูปธาตุ, อุจฺฉุรสเตลานิ วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ ตถา อธรารณี วิย จกฺขุธาตุ, อุตฺตรารณี วิย รูปธาตุ, อคฺคิ วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ เอส นโย โสตธาตุอาทีสุปิฯ

มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

ธมฺมธาตุยา เวทนากฺขนฺโธ สลฺลมิว สูลมิว จ ทฏฺฐพฺโพ ; สญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา เวทนาสลฺลสูลโยคา อาตุรา วิย; ปุถุชฺชนานํ วา สญฺญา อาสาทุกฺขชนนโต ริตฺตมุฏฺฐิ วิย, อยถาภุจฺจนิมิตฺตคฺคาหกโต วนมิโค วิย; สงฺขารา ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนกปุริโส วิย, ชาติทุกฺขานุพนฺธนโต ราชปุริสานุพนฺธโจรา วิย, สพฺพานตฺถาวหสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิย; รูปํ นานาวิธูปทฺทวนิมิตฺตโต ขุรจกฺกํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ

อสงฺขตา ปน ธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโต จ ทฏฺฐพฺพาฯ กสฺมา? สพฺพานตฺถปฏิปกฺขภูตตฺตาฯ มโนวิญฺญาณธาตุ คหิตารมฺมณํ มุญฺจิตฺวาปิ อญฺญํ คเหตฺวาว ปวตนโต วนมกฺกโฏ วิย, ทุทฺทมนโต อสฺสขฬุงฺโก วิย, ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสํ ขิตฺตทณฺโฑ วิย, โลภโทสาทินานปฺปการกิเลสโยคโต รงฺคนโฏ วิย ทฏฺฐพฺโพติฯ

[184] นิทฺเทสวาเร จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จาติ อิทญฺจ ทฺวยํ ปฏิจฺจ อญฺญญฺจ กิริยามโนธาตุญฺเจว สมฺปยุตฺตขนฺธตฺตยญฺจาติ อตฺโถฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา หิ จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย โหติ, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, กิริยมโนธาตุ วิคตปจฺจโย, ตโย อรูปกฺขนฺธา สหชาตปจฺจโยฯ ตสฺมา เอสา จกฺขุวิญฺญาณธาตุ อิเม จตฺตาโร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ นามฯ โสตญฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

นิรุทฺธสมนนฺตราติ นิรุทฺธาย สมนนฺตราฯ ตชฺชา มโนธาตูติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ ชาตา กุสลากุสลวิปากโต ทุวิธา มโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจาฯ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปฐมสมนฺนาหาโรติ เอเตสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ อุปฺปชฺชมาเนสุ ปฐมสมนฺนาหาโร; จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทีนํ วา อารมฺมณสงฺขาเตสุ สพฺพธมฺเมสุ ปฐมสมนฺนาหาโรติ อยเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอเตน ปญฺจทฺวาราวชฺชนกิจฺจา กิริยมโนธาตุ คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ

มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตราติ เอตฺถ ปิ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ตสฺมา มโนธาตุยาปิ มโนวิญฺญาณธาตุยาปีติ อยเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เตน ยา จ วิปากมโนธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ สนฺตีรณกิจฺจา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ, ยา จ ตสฺสา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจา กิริยมโนวิญฺญาณธาตุ, ยา จ ตสฺสา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ ชวนกิจฺจา มโนวิญฺญาณธาตุ – ตา สพฺพาปิ กถิตา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ มนญฺจ ปฏิจฺจาติ ภวงฺคมนํฯ ธมฺเม จาติ จตุภูมิกธมฺมารมฺมณํฯ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณนฺติ สหาวชฺชนกํ ชวนํ นิพฺพตฺตติฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน หตฺเถ คหิตปญฺหํ นาม คณฺหิํสุฯ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร กิร นาม ทีฆภาณกาภยตฺเถรํ หตฺเถ คเหตฺวา อาห – ‘ปฏิจฺจาติ นาม อาคตฏฺฐาเน อาวชฺชนํ วิสุํ น กาตพฺพํ, ภวงฺคนิสฺสิตกเมว กาตพฺพ’นฺติฯ ตสฺมา อิธ มโนติ สหาวชฺชนกํ ภวงฺคํฯ มโนวิญฺญาณนฺติ ชวนมโนวิญฺญาณํฯ อิมสฺมิํ ปน อภิธมฺมภาชนีเย โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมิกา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[185] ปญฺหาปุจฺฉเก อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรเนว กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน ฉ ธาตุโย ปริตฺตารมฺมณาติ อิทํ ปน ปญฺจนฺนํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ มโนธาตุยา จ เอกนฺเตน ปญฺจสุ รูปารมฺมณาทีสุ ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทฺเว ธาตุโยติ วุตฺตานํ ปน ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ มนายตนธมฺมายตเนสุ วุตฺตนเยเนว ปริตฺตารมฺมณาทิตา เวทิตพฺพาฯ อิติ อิมสฺมิมฺปิ ปญฺหาปุจฺฉเก โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมิกา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาฯ เอวมยํ ธาตุวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา เทสิโตติฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย

ธาตุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สจฺจวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา